समश्लोकी भगवद्‌गीता

संस्कृत भाषेतील गीतेचे पद्यरूपात मराठी भाषेत रूपांतर करण्याचे अवघड कार्य सदाशिवराव परांजपे यांनी केले.


अध्याय दुसरा

संजय वदे नृपा जो दुःखानें अक्ष अश्रुपूर्ण बसे ॥

दयाव्याप्‍त पार्थाला मधुसूदन वाक्य बोलला ऐसें ॥१॥

भगवान वदे पार्था भलते तुज समर समयि आठवलें ॥

अपयशकर मोहा तो स्वर्गा ये आड या न भुलति भलें ॥२॥

क्लीबत्वा सोडी या पार्था नच योग्य हे तुला राया ॥

शत्रुस तापदा तूं दुर्बलता सोड ऊठ युद्धाया ॥३॥

पार्थ वदे मधुसूदन पूजेला भीष्म योग्य गुरुहि तसा ॥

अरिसूदन बाणांनीं युद्धी मी त्या भिडू तरी कैसा ॥४॥

महानुभावा गुरुना देवा मी समरांत मारावें ॥

वाटे मज जगती या त्यापेक्षां श्रेय मधुकरी व्हावें ॥५॥

लोभी गुरु कामार्थी अयोग्य परि का तयास मारावें ॥

त्यांना जर मी वधिले, रक्‍ताने युक्‍त भोग मी घ्यावें ॥६॥

आम्ही त्यांना किंवा त्यांनीं आम्हास जिंकणें बरवें ॥

यापैकी श्रेयाचा निश्‍चय आम्हास नच मुळी करवें ॥७॥

त्यांना समरी वधिता इच्छा आम्हा मुळीं न जगणेची ॥

ते कौरव जन असती इच्छा धरुनी रणांत लढणेचीं ॥८॥

मोहे बुद्धी भ्रमली स्वभावही सर्व जाहला नष्ट ॥

कर्तव्याकर्तव्यहि उमजेना मज मुळीच तें स्पष्ट ॥९॥

यास्तव विचारितो मी श्रेयस्कर जे खरें मला सांगा ॥

शरणागत या शिष्या योग्य मार्ग दाव हे महाभागा ॥१०॥

असपत्‍न आज झालो पृथ्वीचा सर्व राज्यकर्ता मी ॥

किंवा श्रेष्ठ तयाहुनि झालो ही नृप जरी सुरांचा मी ॥११॥

त्यात न दिसेच कांहीं जे या शोका समूळ नाशील ॥

नच आवरे मला तो शरिराचे रक्‍त सर्व अटवील ॥१२॥

संजय सांगे भूपा नलगे मज युद्ध हे हृषीकेश ॥

गोविदाला सांगे स्तब्ध बसे अरिताप गुडाकेश ॥१३॥

हे राजा पार्थाला जो बसला खिन्न फार होऊन ॥

दोन्ही सैन्यामध्यें वदला त्या हृषीकेश हासून ॥१४॥

भगवान वदे करिशी शोक बहू तू अशोच्य वस्तूंचा ॥

भाषण मोठे करुनी दाविशी तूं आव थोर ज्ञान्यांचा ॥१५॥

पंडित कधी न करिती शोक जरी जगति या कुणी मेला ॥

किंवा जिवंत असला त्यांच्या त्या सारख्या स्थिर मनाला ॥१६॥

मी तूं किंवा राजे पूर्वी नव्हतो असें मुळींच नाही ॥

होऊ न सर्व पुढेंही ऐसे नच ये विधान करिता ही ॥१७॥

बाल्य यौवन जरा ही येतातच सर्व देह-धार्‍याना ॥

देहांतर ही येणे न चुके हे दुःखद आणि ज्ञानि जना ॥१८॥

शीतोष्ण दुःखसुख जे देती त्यानाहि आदि अंत असे ॥

यास्तव शोक नसावा पार्थ ते सोसुनी जगांत वसे ॥१९॥

हे श्रेष्ठा पुरुषार्था ज्याला हे किमपि पीडुना शकती ॥

सुखदुःख समच मानी अधिकारी तोचि मिळवितो मुक्‍ती ॥२०॥

भाव असत्या नाही सत्याला न तसा कधी अभाव ॥

सिद्धांत हा खरा हे म्हणती ते तत्त्व जाणते सर्व ॥२१॥

व्यापी विश्‍व समस्तहि ऐसे जे ब्रम्ह तेच सत्य असे ॥

विश्‍वात नसे काही जे या अविनाशीलाच नाशिल से ॥२२॥

अचिंत्य नित्यच आत्मा देहादी नश्य त्यास मिळती ते ॥

नश्याचे शोकाला त्यागी तूं होई सज्ज युद्धाते ॥२३॥

यालाच मारणारा कोणी या समजतीच मेला ते ॥

अज्ञानी दोघेही हा न मरे मारिनाही कोणाते ॥२४॥

जन्मा कधी न येई न मरे कधीही म्हणोन नित्य खरा ॥

जन्मा आला असुनी नच ही जो पुनरपी न होणारा ॥२५॥

अजन्म नित्यच आत्मा शाश्‍वत बहु वृद्ध ही असे झाला ॥

अवध्य असाच राहे देहाला या कुणी जरी वधिला ॥२६॥

पार्था हा अविनाशी जन्म रहित नित्य निर्विकार असा ॥

पुरुष असे समजे तो मारीं कैसा नि मारविणार कसा ॥२७॥

टाकून जीर्ण वस्त्रे नूतन जैशी जगात जन घेती ॥

आत्मा तैशी शरिरे नूतन घे त्यागि जीर्ण झाली ती ॥२८॥

शस्त्रे न छेदिती त्या अग्नि नच शके तयास जाळाया ।

पाणी न तया भिजवी वारा न शके तयास सुकवाया ॥२९॥

अच्छेद्य जळेना जो न भिजे न सुकेहि सर्व काल असा ॥

सर्व व्यापी नित्यचि अविनाशी अचल राहतो ऐसा ॥३०॥

आकार यास नाही म्हणती हा अविकार अचिंत्य खरा ॥

यास्तव ओळखुनी या आत्म्यासाठी कधी न शोक करा ॥३१॥

जन्मे सदा मरे हा पार्था म्हणशी तरी न योग्य तुला ॥

ऐशाही आत्म्यास्तव करणे त्या महा-बाहु शोकाला ॥३२॥

जन्मे तो सत्य मरे मेला ये निश्‍चयेच जन्माला ॥

हे अपरिहार्य यास्तव पार्था न करी कधीच शोकाला ॥३३॥

व्यक्‍त न जन्मापूर्वी व्यक्‍त दिसे मृत्यू येइ पर्यंत ॥

शोक मग कुणासाठी मरणोत्तर जे पुन्हाहि अज्ञात ॥३४॥

आश्‍चर्यकारक असे समजती या जगात जन तयास ॥

आश्‍चर्यजनक आहे ऐसे दुसरा म्हणेहि आत्म्यास ॥३५॥

आश्‍चर्य खरे म्हणुनी ऐके त्या वर्णना जगी तिसरा ॥

परि या पैकीं कोणी उमजेना कोणताच असेच खरा ॥३६॥

सर्व शरीरी असुनी पार्था हा सर्वदा अवध्य असे ॥

यास्तव कोणा प्राण्यासाठी तुज शोक मुळीच योग्य नसे ॥३७॥

क्षत्रिय धर्मानेही भ्याडपणा तुज मुळीच योग्य नसे ॥

श्रेयस्कर युद्धासम धर्माने क्षत्रियास दुजे नसे ॥३८॥

अर्जुना यदृच्छेने या युद्धे स्वर्गदार होय खुले ॥

क्षत्रिय जो भाग्याचा त्यासच हा फार योग्य लाभ मिळे ॥३९॥

यासाठी धर्माला मान्य असे युद्ध तूं न करशील ॥

पापा मिळविशि पार्था धर्मासह कीर्तिलाहि मुकशील ॥४०॥

आणखी तव अपकीर्ति लोक जगी या अखंड गातील ॥

कष्टद मरणापेक्षा संभाविता अकीर्ति जगांतील ॥४१॥

युद्धा भी रण सोडी महारथी हे तुला समजतील ॥

त्यायोगे मान्य जया पार्था त्यानाच निंद्य होशील ॥४२॥

शत्रु अहितकर भाषा तुजविषयीच्या बहूत वदतील ॥

निंदिति पराक्रमा तव कष्टद याहुन काय राहील ॥४३॥

मृत्यू ये स्वर्ग मिळे जिंकिशी तर भूपतीच होशील ॥

यास्तव कुंतीपुत्रा युद्धाला निश्‍चया करुन चल ॥४४॥

सुखदुःख लाभहानी जयपराभव समान तू मानी ॥

युद्धास सज्ज होई लिप्‍त न होसी मुळीच पापानी ॥४५॥

सांख्य योग तुज कथिला ऐके सांगेन बुद्धि योगाला ॥

त्याते जाणुनि पार्था तोडिशि तू सर्व कर्मबंधाला ॥४६॥

अपूर्ण कर्महि होता निष्फळ नच होत कर्म योगांत ॥

संकट दूर होते आले जरि या कधीहि योगांत ॥४७॥

आचरण जरी घडले धर्माचे सहज या जगी थोडे ॥

मोठे तापद असले तरि ते निश्‍चयेच भय मोडे ॥४८॥

कुरुनंदन ही बुद्धि कर्तव्य अकर्तव्य जाणती आहे ॥

वासना भेद अनंत अनिश्‍चयी बुद्धिलाच तू पाहे ॥४९॥

वेदविहित कर्माविण कृत्य जगी या मुळीच दूसरे ना ॥

गंभीर अशी भाषा बोलति काही न मूर्ख याजविना ॥५०॥

मानिति सुख ते विषयी स्वर्गेच्छा जन्म मरण ही मिळवी ॥

अनंत कर्मे करुनी भोगैश्‍वर्ये नवी नवी मिळवी ॥५१॥

भोगैश्‍वर्या ठायी रत होता त्या कडेच चित्त वळे ॥

कर्तव्याकर्तव्या जाणे बुद्धी होय स्थीर बळे ॥५२॥

वेदांत अर्जुना या त्रिगुणांच्या सर्व वर्णना केले ॥

तू पाहिंजे तयांच्या बुद्धि स्थैर्ये पलीकडे गेले ॥५३॥

द्वंद्वा सोडुनि सत्वा आचरिता त्रिगुण बाहय तू होता ॥

आत्म स्वरुप परत हो योग क्षेमी मुळी नसो चिंता ॥५४॥

कूपा मधील कार्ये सहज तडागी समस्त होतात ॥

कार्ये वेद-ज्ञाची ब्रम्हज्ञा सहज सर्व येतात ॥५५॥

कर्माधिकार तुजला परंतु नाही फलास घेणेचा ॥

तू न फलेच्छू होई क्रम नच सोडीच कर्म करणेचा ॥५६॥

कर्मफलासक्‍तीला धनंजया सोड सर्व कर्म करी ॥

म्हणती योग तयाला सिद्धि असिद्धी समान होत तरी ॥५७॥

बुद्धि समत्वापेक्षा धनंजया कर्म फार हीन असे ॥

समबुद्धिला शरण जा समज फलेच्छा अतीच दीन असे ॥५८॥

समबुद्धि प्राप्‍त जया तोडी भ्रम पुण्य पाप तो सारा ॥

यास्तव वर समबुद्धी कर्मी कौशल्य तोच योग खरा ॥५९॥

समबुद्धी ज्ञानी जन कर्म फलेच्छेस सोडुनी करिती ॥

तोडून जन्मबंधा नित्य सुखद ईश्‍वरा प्रती जाती ॥६०॥

जेव्हा तव बुद्धीही मोहपटलमुक्‍त सर्व होईल ॥

भूत तशा होणार्‍या गोष्टीस्तव काळजी न करशील ॥६१॥

वेदप्रणीत वाक्ये भ्रमली तव बुद्धी निश्‍चला होई ॥

स्थीर समाधी मध्ये तेव्हा तुज कर्म योग तो येई ॥६२॥

बा केशव पार्थ पुसे स्थितप्रज्ञ समाधिस्थ होय कसा ॥

भाषण वर्तन आसन हे स्थितधी सर्व आचरे कैसा ॥६३॥

सर्व मनीषांना जो सोडी आपण रमेहि अपणाशी ॥

पार्था भगवान वदे स्थितप्रज्ञ नांव हे तदा त्याशीं ॥६४॥

दुःखे न खिन्न होई मिळवाया सुख कधी न इच्छी जो ॥

स्थितप्रज्ञ तोच मुनी क्रोध भय प्रेम यास तोडी जो ॥६५॥

न करी प्रेम कुठेही प्राप्‍त शुभाशुभ फले जया होता ॥

न सौख्य दुःख मानी बुद्धी त्याचीच पावली स्थिरता ॥६६॥

कांसवअंगापरि जो विषयापासून इंद्रिया अवरी ॥

स्थिरता तेव्हा येते ऐशाला जाण बुद्धिलाच पुरी ॥६७॥

जाती आहार सुटता विषये जरी सवे देहधारींचे ॥

गोडी परि नच सुटे नाशे जी दर्शनेच ब्रम्हाचे ॥६८॥

बलवान इंद्रिये ही जो त्यांचे निग्रहार्थ यत्‍न करी ॥

कौंतेय बलात्कारें वळविती मन आपणाकडे सारी ॥६९॥

इंद्रिय निग्रह करुनी योगी मत्परायणहि तूं व्हावे ॥

इंद्रियास वश ठेवी स्थिर बुद्धी तोच होय समजावे ॥७०॥

विषया चिंतन करिता होते आसक्‍त मन तया ठायी ॥

इच्छा आसक्‍तीने अपुरी इच्छा क्रोध करी होई ॥७१॥

अविचार क्रोधाने त्या योगाने स्मृतिभ्रमच होतो ॥

बुद्धीनाश तयाने तो होता प्राणनाश ठरला तो ॥७२॥

संयमी इंद्रियांचे प्रेम द्वेषादि पाश सोडवितो ॥

विषयांचा अधिकारी उपभोगी तरिहि शांत राहे तो ॥७३॥

प्रसन्न चित्त होता दुःखे जाती समूळ विलयाला ॥

बुद्धी स्थिर करिता ये सत्वर प्रसन्न चित्त जो त्याला ॥७४॥

योगि न जो त्यालाही स्थिर बुद्धी भावना तशी नाही ॥

भावने विना न शांती शांती नसे त्यास सौख्यही नाही ॥७५॥

स्वैरेंद्रिय अनुगामी होउ दिले जरि मनास ते करिते ॥

बुद्धि नाश पुरुषांचा वात जसा सागरांत नावेते ॥७६॥

इंद्रिय निग्रह करितो त्याना विषया मधून सोडवुनी ॥

बुद्धी स्थीर तयाची झाली हे महाबाहु जाण मनी ॥७७॥

अज्ञानमग्न निजती सर्व इतर तदा संयमी जागे ॥

ज्ञान्यास रात्र होते अज्ञ जन समजती असो जागे ॥७८॥

जलओघ सतत मिळती सागर जलमय सदा जरी असला ॥

मर्यादा उल्लंघन याची न कधीच माहिती त्याला ॥७९॥

तैसांच कामनांना स्थळ देह परि नच शिवे फलेच्छेला ॥

शांतीला तो मिळवी न मिळे ती भोग इच्छिणाराला ॥८०॥

आसक्‍ती सोडुनि जो निःस्पृहतेने जगात वावरतो ॥

मुक्‍त अहंता मी पण होऊनी सत्य शांति मिळवी तो ॥८१॥

पार्था ब्राम्ही स्थिति ही मिळवी तो मोह बद्ध नच होतो ॥

ज्ञानी देहांती ती वरि मिळवी ब्रम्हपद मोक्षहि तो ॥८२॥

सारांश

शा.वि.

पार्थाला बहु होय शोक बघुनी त्याला कथी तत्त्व हे ॥

आत्म्याला नच नाश देह मरतां तो नित्य राहीच हे ॥

सांगे कृष्ण तया करी धनु धरी कर्तव्य तू आचरी ॥

सोडी हर्ष तसाच शोक अवघा ज्ञानी जसा त्यापरी ॥१॥