अर्जुन उवाच
प्रकृती पुरुषा तैसे क्षेत्र क्षेत्रज्ञयास जाणावे ॥
ज्ञानज्ञेयाचेही ज्ञान मजसि केशवा व्हावे ॥
श्री भगवानुवाच
कौंतेय शरीरा या क्षेत्र असे नाव या जगी आहे ॥
क्षेत्राचे ज्ञान जया क्षेत्रज्ञ नाव तयास देती हे ॥१॥
भारत सर्वा क्षेत्री राहे मी क्षेत्रज्ञ मीच समज ॥
क्षेत्रक्षेत्रज्ञाचें ज्ञान तेच मम ज्ञान हें उमज ॥२॥
ते क्षेत्र काय कसले स्वरुप शरिरा कसें विकार तया ॥
आले ते कोठोनी त्यांचे हे सर्वंगूण जाणाया ॥३॥अ
क्षेत्रज्ञहि कोण असे शक्‍ती त्याला असे पहा कैक ॥
इत्यादी आतां मी सांगे हे नीट सर्व तू ऐक ॥३॥ब
नाना रीत्या छंदी ऋषि बहुत पृथक निश्‍चये गाती ॥
ब्रह्मसूत्र पदामधे तर्क उदाहरण योजुनी युक्‍ती ॥४॥
अव्यक्‍त अशी माया बुद्धि अहंकार पाच जी थोर ॥
भूतें एक मनासह एकादश इंद्रियास आधार ॥५॥अ
ज्ञानेंद्रिय पाचाचे कर्मेंद्रियें हि पाच जी तयांचे ॥
आधार स्थान असे या इंद्रिय जनित पाच विषयांचे ॥५॥ब
सुखदुःख धृती इच्छा द्वेष संघचेतना विकारानी ॥
संक्षेपें हे कथितो क्षेत्र असे युक्‍त याच सर्वानी ॥६॥
दांभिकत्‍व मान नसे शांति अहिंसा स्वभाव सरळ मन ॥
आचार्याची सेवा शुद्धी स्थिरता तसेच संयमन ॥७॥
वैराग्य इंद्रियांच्या विषयासि मुळि नसे अहंकार ॥
व्याधि मरण जन्म जरा दुःखें समजेच सर्व दुःखकर ॥८॥
पत्‍नी गृह पुत्रावर आसक्‍ति हि असे स्नेह ना पार ॥
इष्ट अनिष्ट हि वस्तू जरि मिळे तरि मन राहते स्थीर ॥९॥
अव्वभिचारी माझी अनन्य भावे असे सदा भक्‍ती ॥
वास करी एकांती सामान्य जन संधी नसे प्रीती ॥१०॥
अध्यात्म ज्ञानाच्या नित्यत्वाचे सदाच जे भान ॥
आत्म दर्शन हे ज्ञान याच्याविण सर्व तेंच अज्ञान ॥११॥
ज्याच्या ज्ञाने मिळते मोक्ष ब्रह्म ते तुजसि मी कथितो ॥
सत् अन् असत् ही जे ज्या आदी अंतही मूळी नच तो ॥१२॥
सर्वत्र मुख नेत्र शिर हस्त पाद सर्व बाजुनि अंगा ॥
व्यापून जगा उरले असती की त्यास कर्ण सर्वांगा ॥१३॥
इंद्रिये मुळीच नसता इंद्रिय गुण सर्व भासती त्यात ॥
गुणात निर्गुण असुनी पोषक सर्वापरी न आसक्‍त ॥१४॥
बाहेर आत आहे भूतांच्या ते तसेच अचल चल ॥
न कळे सूक्ष्मत्वे ते निकट तरी दूर तेच राहील ॥१५॥
विभक्‍त नसताही ते विभक्‍त भासे समस्त भूताशी ॥
भूत्योत्पादक पोषक संहारक जाण हेच सर्वाशी ॥१६॥
तेजस्व्या तेजद ते ज्ञानज्ञेय तमा पार हि तेच ॥
ज्ञाने तेच मिळविणे सर्वा हृदयात राहते तेच ॥१७॥
क्षेत्र ज्ञान ज्ञेया विषयी मी थोडके असे कथिले ॥
भक्‍त ज्ञानाने या मम प्राप्‍तीला योग्य ही झाले ॥१८॥
प्रकृति पुरुष दोघे अनादि असती असेच तू समज ॥
विकार तैसे गुणही उत्पादक यास प्रकृति हे उमज ॥१९॥
कार्यकारण दोघांची प्रकृती पासून होय उत्पत्ती ॥
सुख दुःख भोगणेचे कारणास पुरुष हे नाव देती ॥२०॥
प्रकृतिस्थ पुरुष सेवी गुण जे जन्मति प्रकृतिचे योग ॥
सत् असत् योनिमधे जन्मा ये पुरुष याच गुण संगे ॥२१॥
पुरुष परा देही या महेश्‍वर भर्ता तसाच मति दाता ॥
परमात्मा ही म्हणती सर्व द्रष्टा तसाच तो भर्ता ॥२२॥
ज्ञान जया पुरुषाचे गुणा सहजी राहते प्रकृति तिचे ॥
वागो तो कैसाही न वाट्या ये पुर्नजन्म तयाचे ॥२३॥
ध्यानानें आत्म्याला अपूले ठायी कुणी जन पाहती ॥
कोणी जन सांख्याने कोणी आत्म्यास कर्मयोग रिती ॥२४॥
ज्ञान नसे काहीना या योगांचे तयास इतरानी ॥
उपदेशिले तयावर अपुला विश्‍वास पूर्ण ठेवोनी ॥२५॥अ
श्रद्धेने ऐशाही जे जन ईश्‍वर उपासना करिती ॥
मत्परायण असे ते त्या योगे मृत्यु भीतिला तरती ॥२५॥ब
स्थावर जंगम वस्तू भरतर्षभ या जगामधें असती ॥
क्षेत्र क्षेत्रज्ञाच्या संयोगे त्यास होय उत्पत्ती ॥२६॥
समभावे जो भूतीं भूत मात्र सर्व नाश जरि झाले ॥
अविनाशी त्या समजे परमेश्‍वर ज्ञान हें तया झाले ॥२७॥
सम सर्वा ठायी जो ऐशा परमेश्‍वरास ओळखतो ॥
घात न करी अपुला परम गतिस तोच शेवटी जातो ॥२८॥
प्रकृती कर्में करिते आत्मा देही करी न काहीच ॥
ऐसेच समजणारा जाणावा जाणता खरा तोच ॥२९॥
जीव भिन्न असुनीही पाहे ते सर्व एक सत्वांत ॥
विस्तार हा तयाचा समजे तेव्हाच मिळे ब्रह्मात ॥३०॥
गुण आदी रहित असे अव्यय तो वास सर्व भूतात ॥
तो न करी काहीही होई नाही कशा मधे लिप्‍त ॥३१॥
आकाश सूक्ष्म यास्तव होते न कधी कशा मधे लिप्‍त ॥
देही नित्य वसे परि आत्मा तो सर्व थैवहि अलिप्‍त ॥३२॥
रवि एकला, परी तो प्रकाश देतो समस्त जगताला ॥
क्षेत्रज्ञ एक भारत प्रकाशि तो या सर्व क्षेत्राला ॥३३॥
क्षेत्र क्षेत्रज्ञातिल भेद तसा प्रकृति बंध भूतांचा ॥
जाणनि केवि तुटे हें ज्ञान त्या लाभ होय ब्रह्माचा ॥३४॥
सारांश
शा.वि.
कृष्णा ती प्रकृती कशी पुरुष ही क्षेत्रज्ञ तो क्षेत्र ते ॥
कैसे ते असती कथी मम मनीं इछा मिळो ज्ञान ते ॥
देहा क्षेत्र पुरुष जीव समजे क्षेत्रज्ञ मी पार्थ हे ॥
कार्ये कारण यासही प्रकृति जी हे तूच ती जाण हे ॥१॥