श्री भगवानुवाच
देहांती ज्या ज्ञाने सर्वहि मुनि परम सिद्धिला गेले ॥
पुनरपि ते मी कथितो सर्व ज्ञानात थोर जे गणिले ॥१॥
या ज्ञान आश्रयाने जे मम रुपास पावले असती ॥
त्या जगदुत्पत्तीला जन्म नसे दुःख ना प्रलय अंती ॥२॥
मोठे ब्रह्म प्रकृती मम योनी गर्भ ठेवितो जीत ॥
प्राणी सर्व तयांची भारत उत्त्पत्ति होतसे तीत ॥३॥
निर्माण जी शरीरें होती कौंतेय सर्व योनीत ॥
ब्रह्म महद्योनित या मी जनक बीज तयास की देत ॥४॥
गुण तीन सत्व रज तम येती प्रकृती मधून जन्माला ॥
देहीच बांधिताती महा बाहो अव्ययहि देहयाला ॥५॥
प्रकाशक सत्व निर्मळ निष्पापा रोगहारी ही आहे ॥
सुख ज्ञान संगानें टाकी बांधून देहधारी हे ॥६॥
विषय प्रीती रज तो तृष्णा आसक्‍ति यास जनक हि तो ॥
कर्म लोभे कौंतेया बंद्धन देहीस हाच की होतो ॥७॥
अज्ञान जन्म तम हा भारत मोहात गुंतवी देही ॥
प्रमाद निद्रा आळस देहीस देहात बांधितो हाही ॥८॥
सत्व सुखी आसक्‍ती भारत रज लोभकार कर्माचा ॥
ज्ञाना आच्छादन तम उत्पादक तोच की प्रमादाचा ॥९॥
रज तम अशक्‍त असता श्रेष्ठ होय सत्व तेवि रज होतो ॥
सत्व तमोगुण दबता सत्य रज दबता श्रेष्ठ तम होतो ॥१०॥
देहात इंद्रियात हि उपजे प्रकाश ज्ञानहि तैसे ॥
तेव्हा समजावे की सत्व गुणावृद्धि झाहली ऐसे ॥११॥
भरतर्षभा रजो गुण वृद्धी होता प्रवृत्ति लोभ तसा ॥
इच्छा अशांति उपजे कर्मा आरंभ हेतुही तैसा ॥१२॥
कुरुनंदन तम वृद्धी समयी अज्ञान मंदता येई ॥
बेसावध पण आंगी मोहोत्पती तयासवे होई ॥१३॥
प्रबळ सत्त्वगुण असता मरतो तो मनुज अमल लोकाला ॥
मिळवी ज्ञानी उत्तम ऐसे जन मिळवितात की ज्याला ॥१४॥
प्रवळ रजात मरे तो येतो जन्मास कर्म संग्यात ॥
बलवान तमी मरता पावे तो जन्म मूढ योनीत ॥१५॥
फल सात्विक कर्माचे असते सात्विक तसेच निर्मल ते ॥
दुःख फल राजसाचे फल जे अज्ञान तामसाचे ते ॥१६॥
ज्ञान निघे सत्वगुणीं राजस गुण लोभ जनक तो आहे ॥
प्रमाद मोह अज्ञान येती जन्मा तमात सर्वच हे ॥१७॥
सात्विक उच्चगतीला राजस जातीच मध्यमा लोका ॥
निकृष्ठ कर्मे कर्त्या मिळे अधोगति तमोगुणी लोका ॥१८॥
कर्ता गुणाविण दुजा नाही ज्ञान्यास समज तो जेव्हां ॥
गुणातीत तो समजे माझ्या रुपास मिळवि तो तेव्हां ॥१९॥
देहाच्या संघाने होणार्‍या तीन या गुणा तरुनी ॥
देही मोक्षा पावे जत्म मृत्यु जरा दुःख ही सुटुनी ॥२०॥
अर्जुन उवाच
तीन गुणाना तरतो चिन्हें त्याची प्रभो कशी असती ॥
आचार तया कैसा तो तरे गुणास ती कशी रीती ॥२१॥
श्री भगवानुवाच
जो न द्वेषी पांडव प्रकृती प्रकाश मोह ही येता ॥
इच्छा न करी यांची यापैकीं एकही मुळी नसता ॥२२॥
स्थीर उदासीन जसा तीन गुणे वृत्ति नाचळे काही ॥
गुण आपुले स्वभावे चळती जाणोन समच जो राही ॥२३॥
सुख दुःखी सम राहे माती कांचन दगड समच मानी ॥
ज्याला स्तुती निंदा सम धीर जो प्रिय अप्रियहि सम मानी ॥२४॥
मानापमान समही मित्र पर पक्ष जयास सम असती ॥
उद्योग सर्व टाकी ऐशाला गुणातीत की म्हणती ॥२५॥
अनन्य भावे भक्‍ती करुनी जो मजसि सर्वदा भजतो ॥
सर्वगुणा तरुनी तो मोक्षपदा योग्य मनुज की होतो ॥२६॥
अमृत अधिकार ऐशा ब्रह्माचे शाश्‍वत धर्म तयांचे ॥
मीच ते वसतिस्थान आत्यंतिक जे अशाहि सौख्याचे ॥२७॥
सारांश
शा.वि.
माता ती प्रकृती पिता समज मी यानी घडे विश्‍व हे ॥
तीन्ही सत्व रजादि तामस जिवा त्या बांधती गूण हे ॥
तो तोडी त्रिगुणा भजे मजसि जो भावे अनन्या अशा ॥
मद्रूपी मिळतो प्रिया प्रिय नसे ज्या भावना ही तशा ॥१॥