अर्जुन उवाच
श्रद्धेने तुज भजती अज्ञाने शास्त्र विधिस सोडून ॥
ती भक्‍ति कोण कृष्णा सात्विक राजस तामस या मधुन ॥१॥
श्री भगवानुवाच
सात्विक राजस तामस श्रद्धा त्रिविधा मनास असतात ॥
स्वाभाविक जी त्यांची ऐके तू लक्षणे आदरे कांत ॥२॥
स्वभावास श्रद्धा स्वभाव भारत कसा तरी असतो ॥
श्रद्धा मय पुरुष असे श्रद्धा जैसी तसाच तो बनतो ॥३॥
देवा सात्विक भजती राजस ते यक्ष राक्षसा भजती ॥
प्रेत भूत गण पूजा तामसी इतर सर्व मनुज करिती ॥४॥
अहंकार दंभ काम आसक्‍ति बल या आश्रया घेती ॥
ऐसे पुरुष जगी या अशास्त्र असेच घोर तप तपती ॥५॥
शरीरस्थ इंद्रियाना अंतस्थ मजही त्रास ते देती ॥
ऐसे जन समजावे अविचारी आसुरीच की असती ॥६॥
आहार त्रिविध तैसे यज्ञ दान तपहि तीन जातीचे ॥
असती जगामधे या ऐके आता प्रकार जे त्यांचे ॥७॥
वृद्धी चित्त स्थैर्या प्रीती आरोग्य बल सुखा तैसे ॥
आयुष्याला देई जे स्निग्ध मनास तोष दाई असे ॥८॥अ
रसाळ स्थिर ऐशी अन्ने जी या जगामधे असती ॥
तीच नित्य आहारा सात्विक लोकास फार आवडती ॥८॥ब
आंबट खारट तिखटच अती उष्ण जळजळीत आहार ॥
सेवन रुक्ष जयांचे करिती देहास दाह जे फार ॥९॥अ
राजस वृत्तीचे जे त्यांना आहार हेच आवडती ॥
सेवन त्यांचे करिता दुःख शोक रोग हेच उद्‌भवती ॥९॥ब
प्रहर एक झालेले रसहीन शिळे तसेच उच्छिष्ट ॥
अन्न जे घाणेरडे तामस वृत्तीस अन्न ते इष्ट ॥१०॥
कर्तव्य कर्म समजुनि फल इच्छा रहित यज्ञ जे करिती ॥
ऐशाच्या त्या यज्ञा सात्विक ऐसेच नाव की देती ॥११॥
फलेच्छा मनी धरुनी भारत दंभार्थ यज्ञ जे यजिती ॥
ऐशांच्या यज्ञाला राजसी यज्ञ समज असे म्हणती ॥१२॥
शास्त्राज्ञा ज्यास नसे अन्न दान मंत्र दक्षिणा नाही ॥
तामसी नाव यज्ञाला श्रद्धा ज्या यजनात मुळी नाही ॥१३॥
देव ब्राह्मण गुरुजन विद्वत्पूजन शौच सरळही वृत्ती ॥
शरीर तप नाव तया ज्यात अहिंसा ब्रह्मचर्य असती ॥१४॥
उद्वेग कोणा न करी हितकारक प्रिय सत्य भाषण जे ॥
धर्मग्रंथ अध्ययन तप ते हे समज वाङमयाचे जें ॥१५॥
प्रसन्न मन मित भाषा शांति तसे संयमन मनाचे ॥
शुद्धि मनाची असणे लक्षणे ज्यात तेच तप मनाचे ॥१६॥
सोडून फलेच्छेला श्रद्धेने तप त्रिविध योगाने ॥
सात्त्विक तप नाव तया आचरिता या तपास पुरुषाने ॥१७॥
सत्कार मान पूजा यास्तव दंभे जयास आचरती ॥
क्षणिक निश्‍चये ते राजस तप हे तया तपा म्हणती ॥१८॥
मूढ ग्रहे स्वदेहा देती पीडा परार्थ नाशा या ॥
तपाचरण ऐसे जे शास्त्रात नाव तामसी तप या ॥१९॥
कर्तव्यास्तव करिती दाना उपकार भावना नाही ॥
स्थल योग्य काल पात्री संज्ञा दाना अशाच सात्विक ही ॥२०॥
उपकार फेड हेतू धरुन किंवा मनी फलेच्छेने ॥
ऐशा त्या दानाना ओळखती राजसीच नावाने ॥२१॥
सत्कार योग्य नसता अस्थानी अपात्रास जे दान ॥
अकाली दिले असता संज्ञा ऐशास तामसी म्हणून ॥२२॥
ॐ तत् सत् तीहीनी ब्रह्माच्या मूळ वर्णना केले ॥
त्यांच्या द्वारें ब्राह्मण यज्ञ वेद सर्व निर्मिले गेले ॥२३॥
ब्रह्मज्ञ पुरुष यास्तव आरंभ यज्ञदान तपादींचा ॥
विधियुक्‍त असा करिती प्रथम उच्चार या ॐ मंत्राचा ॥२४॥
मोक्षेच्छू तत् मंत्रे यज्ञ तपाच्या तशाच दानाच्या ॥
अनेक क्रिया करिती कासे न लागता फलेच्छेच्या ॥२५॥
सत्यत्वा साधुत्वासाठी सत् शब्द योजना करिती ॥
सत्कर्मे ही पार्था सत् शब्दानें दर्शविली जाती ॥२६॥
यज्ञदान तपामधे तत्परता दर्शवितो शब्द सत् ॥
कर्मे तत्संबंधी दर्शविणे स्तव तोच योजितात ॥२७॥
हवन दान तप न कर्म अश्रद्धेने पार्थ जगी घडते ॥
असत्कर्म उपयोगी इहपर लोकीं मुळीं न ते होते ॥२८॥
सारांश
शा.वि.
शास्त्राज्ञा त्यजुनि मनी धरुनिया जे भावनेला सदा ॥
पूजेला करिती असा स्तव कथी कोण्या गुणाचा तदा ॥
यज्ञा दान तपादिकात असती अन्नात ही गुण ते ॥
ॐ मंत्रे सुरुवात कर्म कर तू मानी सदा शास्त्र ते ॥१॥