श्रीगणेशाय नमः
जयजयाजी जगन्नायका ॥ जगज्जनका जगत्पाळका ॥ विश्व व्यापूनि अवशेषका ॥ विश्वंभर म्हणविसी ॥१॥
जरी सकळ विद्यांचे भरणें ॥ करिसी कायावाचामनें ॥ तरी मीच काय विश्वार्तीनें ॥ उरलों असें महाराजा ॥२॥
जरी मी असें विश्वांत ॥ तरी पाळण होईल सहजस्थितींत ॥ ऐसें असोनि संकट तुम्हातें ॥ कवण्या अर्थी घालावें ॥३॥
परी मम वासनेची मळी ॥ रसनांतरी हेलावली ॥ तयाचीं सुकृत फळें जीं आलीं ॥ तीं तुज पक्क ओपीत महाराजा ॥४॥
तरी तेंही तुज योग्य भूषणस्थित ॥ मज न वाटे पंढरीनाथ ॥ परी सूक्ष्म शिकवीत भक्तां मात ॥ मोक्षगांवांत प्रणविसी ॥५॥
तरी आतां असो कैसें ॥ स्वीकारिलें बोबड्या बोलास ॥ मागिले अध्यायीं सुधारस ॥ गोरक्ष मच्छिंद्र भेटले ॥६॥
भेटले परी एकविचारीं ॥ गुरुशिष्य असती त्या धवळारी ॥ नानाविलासभोगउपचारी ॥ भोगताती सुखसोहळे ॥७॥
शैल्यराजनितंबिनी ॥ मुख्य नायिका कीलोतळा स्वामिनी ॥ मोह दर्शवी गोरक्षालागुनी ॥ स्वामिनी ॥ मोह दर्शवी गोरक्षालागुनी ॥ स्वसुताहूनि आगळा ॥८॥
आसन वसन भूषणांसहित ॥ स्वइच्छें तया उपचारीत ॥ पैल करुनि मीननाथ ॥ संगोपीत गोरक्षबाळा ॥९॥
जैसा चातकालागी घन ॥ स्वलीलें करी उदकपान ॥ कीं तान्हयाला कासें लावून ॥ पय पाजिती गौतमी ॥१०॥
पाजी परी कैशा स्थिति ॥ उभवोनि महामोहपर्वतीं ॥ वत्सासी लावोनि कांससंपत्ती ॥ शरीर चाटी तयाचें ॥११॥
त्याची नीतीं कीलोतळा ॥ संगोपीत गोरक्षबाळा ॥ भोजन घालीत अपार लळा ॥ तान्हयातें पाजीतसे ॥१२॥
भलतैसें ललितपणें ॥ श्रीगोरक्षा घाली भोजन ॥ निकट मक्षिका उडवोन ॥ निजकरें जेववीतसे ॥१३॥
नाना दावोनि चवणे ॥ अधिकाधिक करवी भोजन ॥ ऐसिये परी माउलपण ॥ नित्य नित्य वाढवी ॥१४॥
ऐसा असोनि उपचार ॥ बरें न मानी गोरक्ष अंतरें ॥ चित्तीं म्हणे पडतो विसर ॥ योगधर्माविचाराचा ॥१५॥
ऐसें चिंतीत मनें ॥ मग भोग तो रोगाचि जाणें ॥ जेवीं षड्रस रोगियाकारणें ॥ विषापरी वाटती ॥१६॥
मग नित्य बैठकीं बैसून ॥ एकांतस्थितीं समाधान ॥ धृति वृत्ति ऐसी वाहून ॥ करी भाषण मच्छिंद्रा ॥१७॥
हे महाराजा योगपती ॥ आपण बसता या देशाप्रती ॥ परीं हें अश्लाघ नाथपंथीं ॥ मातें योग्य दिसेना ॥१८॥
कीं पितळधातूचें तगटीं हिरा ॥ कदा शोभेना वैरागरा ॥ कीं राव घेऊनि नरोटीपात्रा ॥ भोजन करी श्लाघ्यत्वें ॥१९॥
श्रीमूर्ति चांगुळपणें ॥ महास्मशानीं करी स्थापन ॥ तैसा येथें तुमचा वास जाण ॥ दिसत आहे महाराजा ॥२०॥
पहा जी योगधर्मी ॥ तुम्ही बैसलां निःस्पृह होवोनि ॥ तेणेंकरुनि ब्रह्मांडधामीं ॥ कीर्तिध्वज उभारिला ॥२१॥
मृत्यू पाताळ एकवीस स्वर्ग ॥ व्यापिलें आहे जितुकें जग ॥ तितुकें वांच्छिती आपुला योग ॥ चरणरज सेवावया ॥२२॥
ऐसी प्रज्ञा प्रौढपणीं ॥ असोनि पडावें गर्ते अवनीं ॥ चिंताहारक चिंतामणी ॥ अजाग्रीवी शोभेना ॥२३॥
तरी पाहें कृपाळु महाराज ॥ उभारिला जो कीर्तिध्वज ॥ तो ध्रुव मिरवेल तेजःपुंज ॥ ऐसें करी महाराजा ॥२४॥
ऐसें झालिया आणिक कारण ॥ तुम्ही पूर्वीचे अहां कोण ॥ आला कवण कार्याकारण ॥ कार्याकार्य विचारा ॥२५॥
कीं पूर्वी पहा ब्रह्मस्थिती ॥ श्रीकविनारायणाची होती ॥ लोकोपकारा अवतार क्षितीं ॥ जगामाजी मिरवला ॥२६॥
आपण आचरलां तपाचरण ॥ शुभमार्गा लावावें जन ॥ धर्यपंथिका प्रज्ञावान ॥ जगामाजी मिरवावया ॥२७॥
ऐसें असतां प्रौढपण ॥ ते न आचारावे धर्म ॥ मग जगासी बोल काय म्हणवोन ॥ अर्थाअर्थी ठेवावे ॥२८॥
जात्या वरमाया आळशीण ॥ मम काय पहावी वर्‍हाडीण ॥ राव तस्कर मग प्रजाजनें ॥ कोणे घरी रिघावें ॥२९॥
कीं अर्कचि ग्रासिला महातिमिरीं ॥ मग रश्मी वांचती कोणेपरी ॥ उडुगणपती तेजविकारी ॥ जात्या होती तेवीं तारागणें ॥३०॥
तेवीं तुम्ही दुष्कृत आचरतां ॥ लोकही आचरती तुम्हांदेखतां ॥ अवतारदीक्षेलागीं माथां ॥ दोष होईल जाणिजे ॥३१॥
तरी आधींच असावें सावधान ॥ अर्थाअर्थी संग वर्जून ॥ अंग लिप्त मलाकारणें ॥ तिळतुल्यही नसावें ॥३२॥
नसतां ओशाळ कोणापाठीं ॥ कळिकाळातें मारूं काठी ॥ निर्भयपणें महीपाठीं ॥ सर्वां वंद्य होऊं कीं ॥३३॥
तरी महाराजा ऐकें वचन ॥ सकळ वैभव त्यजून ॥ निःसंग व्हावें संगेंकरुन ॥ दुःखसरिता तरवी ॥३४॥
प्रथमचि दुःखकारण ॥ विषयहस्तें बीज रजोगुण ॥ रजा अंकुर येत तरतरोन ॥ क्रोधपात्रीं हेलावे ॥३५॥
मग क्रोधयंत्रीं तृतीयसंधी ॥ मदकुसुमें क्रियानिधी ॥ मदकुसुमांचे संधीं ॥ मत्सरगंध हेलावे ॥३६॥
गंधकुसुमें ऐक्यता ॥ होतांचि दैवे विषयफळता ॥ मग विषयफळीं अपार महिमता ॥ मोहर शोभें वेष्टीतसे ॥३७॥
मग वेष्टिलिया मोहर अंतीं ॥ दैवें फळें पक्कपणा येती ॥ मग तीं भक्षितां दुःखव्यावृत्तीं ॥ यमपुरी भोगावी ॥३८॥
मग तें शिवहळाहळाहूनि अधिक ॥ कीं महा उरगमुखींचे विख ॥ मग प्राणहारक नव्हे सुख ॥ दुःखाचे परी सोशीतसे ॥३९॥
मग दुःखाचिये उपाधी ॥ शोधीत फिराव्या ज्ञानऔषधी ॥ तरी प्रथम पाऊल कृपानिधी ॥ भिवोनियां ठेवावें ॥४०॥
तरी आतां योगद्रुमा ॥ चित्तीं निवटोनि विषयश्रमा ॥ सावधपणें योगक्षेमा ॥ चिंता मनीं विसरावी ॥४१॥
ऐसी विज्ञापना युक्तिप्रयुक्तीं ॥ करुनि तोषविला मच्छिंद्रयती ॥ तंव निवटूनि विषयभ्रांती ॥ विरक्तता उदेली ॥४२॥
मग म्हणे वो गोरक्षनाथा ॥ तूं जें बोललासी तें यथार्था ॥ निकें न पाहती अशा वृत्ता ॥ भ्रष्टदैवा दिसेना ॥४३॥
तरी आतां असो कैसें ॥ जाऊं पाहूं आपुला देश ॥ ऐसें म्हणोनि करतळभाष ॥ गोरक्षकातें दीधली ॥४४॥
कीं गंगाजळनिर्मळपण ॥ परी महीचे व्यक्तकरोन ॥ गढूळपणें पात्र भरुन ॥ समुद्रातें हेलावे ॥४५॥
भाक देऊनि समाधान ॥ चित्तीं मिरवी गोरक्षनंदन ॥ मग गुरुशिष्य तेथूनि उठोन ॥ पाकशाळे पातले ॥४६॥
पाकशाळे करुनि भोजन ॥ करिते झाले उभयतां शयन ॥ कीलोतळामेळें मच्छिंद्रनंदन ॥ शयनीं सुगम पैं झाले ॥४७॥
झाले परी मच्छिंद्रनाथ ॥ कीलोतळेतें सांगे वृत्तांत ॥ म्हणे मातें गोरक्षनाथ ॥ घेऊनि जातो शुभानने ॥४८॥
जातो परी तव मोहिनी ॥ घोटपळीत माझे प्राणांलागुनी ॥ त्यातें उपाय न दिसे कामिनी ॥ काय आतां करावें ॥४९॥
येरी म्हणे तुम्ही न जातां ॥ कैसा नेईल कवणे अर्थी ॥ मच्छिंद्र म्हणे मज सर्वथा ॥ वचनामाजी गोंविले ॥५०॥
विरक्तपणाच्या सांगोनि गोष्टी ॥ वैराग्य उपजविलें माझे पोटीं ॥ तया भापे संतुष्टदृष्टी ॥ वचनामाजी गुंतलों ॥५१॥
तरी आतां काय उपाय ॥ सरला सर्वस्वी करुं काय ॥ तुझा देखोनि विनय ॥ जीव होय कासाविस ॥५२॥
तरी आतां ऐक वचनीं ॥ उपाय आहे नितंबिनी ॥ तुवांचि त्यातें घ्यावें मोहोनी ॥ बहुधा अर्थीकरोनियां ॥५३॥
येरी म्हणे जी प्राणनाथ ॥ म्यां उभविला उपायपर्वत ॥ परी तो न रोधी वज्रवंत ॥ विरक्तीतें मिरवी तो ॥५४॥
ऐसें असतां त्या प्रवाहीं ॥ उपाय मोहाचा चालत नाहीं ॥ मच्छिंद्र म्हणे करुनि पाहीं ॥ यत्न आणिक पुढारां ॥५५॥
ऐसें भाषण करितां उभयतां ॥ निशा लोटली सर्वही असतां ॥ उपाय मोहाचा चिंतन करितां ॥ गोरक्ष येऊनि बोलतसे ॥५६॥
म्हणे माय वो ऐक वचन ॥ मज करुं वाटतें तीर्थाटन ॥ तरी मच्छिंद्रनाथा सवें घेऊन ॥ तीर्था आम्ही जातसों ॥५७॥
येरी म्हणे वत्सा ऐक ॥ तूं ज्येष्ठ सुत माझा एक ॥ तूं वरिष्ठ अलोलिक ॥ मम मनीं ठसलासी ॥५८॥
कीं स्त्रिया राज्यसंपत्ती ॥ त्यांत तूं शोभसी नृपती ॥ आणि धाकटा बंधु धरुनि हातीं ॥ शत्रु जिंकशील वाटतसे ॥५९॥
तरी तूं सकळ राज्याचा धीर ॥ आम्ही उगलेंचि सुख घेणार ॥ अन्नवस्त्राचा अंगीकार ॥ करुनि असों तव सदनीं ॥६०॥
बा रे नाथाचा वृद्धापकाळ ॥ दिवसेंदिवस वाढतसे सबळ ॥ तैसें माझें शरीर विकळ ॥ दिवसेंदिवस होईल कीं ॥६१॥
मग आम्हां वृद्धांचें दीनपण ॥ हरील बा कोण तुझ्याविण ॥ आणि धाकट्या बंधूचें संगोपन ॥ कोण करील तुजवांचुनी ॥६२॥
बाळा तुजवांचूनि मनाचें कोड ॥ कोण पुरवील तूं गेल्या पुढें ॥ मायेवांचूनि न ये रडे ॥ संगोपिता तूं अससी ॥६३॥
बा देवा रे आमुचा सकळ तिलक ॥ तूं अससी राजनायक ॥ तूं गेलिया आम्हीं भीक ॥ घरोघरीं मागावी ॥६४॥
तरी ऐसें विपत्तिकोडे ॥ मज न दाखवी दृष्टीपुढें ॥ तरी मज योजूनि विहीरआडें ॥ लोटूनि मग जाई पां ॥६५॥
ऐशा बोलतां रसाळ युक्ती ॥ परी न मोहे गोरक्ष चित्तीं ॥ जैसें मेघसिंचन झालिया पर्वतीं ॥ अचळ भंगावीण तो ॥६६॥
ऐसें कीलोतळेचें ऐकूनि वचन ॥ म्हणे माय तूं करिसी सत्य भाषण ॥ परी काय गे तूतें बोलून ॥ वैभव माझें दाखवावें ॥६७॥
तिहीं लोकीं गे चार खुंट ॥ आमुचे असे गे राज्यपट ॥ तूतें बोलाया अधिक वरिष्ठ ॥ काय स्त्रियांचें राज्य हें ॥६८॥
तरी माय वो आतां कैसें ॥ आम्ही जातों तीर्थावळीस ॥ तुम्ही स्वस्थ असूनि ग्रामास ॥ संपत्ती भोगा आपुली ॥६९॥
आम्हांसी काय संपत्ति कारण ॥ आमुची संपत्ति योगधारण ॥ सुकृतक्रियाआचरण ॥ सुखसंपन्न भोगावें ॥७०॥
ऐसें निकट बोलूनि तीतें ॥ म्हणे आज्ञा द्यावी जी आमुतें ॥ येरी म्हणे जी ऐक मातें ॥ मम हेतू जाऊं नये ॥७१॥
चित्तीं विचारी कीलोतळा ॥ परम दक्षतेनें या बाळा ॥ उपरी दाराविषय घालोनि गळां ॥ यत्नेंकरुनि अडकावूं ॥७२॥
हें योजूनि म्हणे जाणें तीर्थासी ॥ तरी ऐक बा अटक घालूं तुजसी ॥ इतुका संवत्सर मजपासीं ॥ वस्ती करुनि असावें ॥७३॥
येरी म्हणे एक मातें ॥ षण्मास लोटले मज येथें ॥ आतां न राहे माते कल्पांतें ॥ तीर्थावळी जाणें कीं ॥७४॥
याउपरी बोले कीलोतळा ॥ षण्मास तरी संगती द्यावी मला ॥ थोडकियासाठीं उतावेळा ॥ होऊं नको मम वत्सा ॥७५॥
मग मी समाधानेंकरुन ॥ श्रीनाथ तुजसवें देऊन ॥ तीर्थावळीतें बोळवीन ॥ समारंभ पाडसा ॥७६॥
ऐसे बोलतां बोल रसाळ ॥ विवेकी ज्ञानतपोबाळ ॥ षण्मास वस्ती करुं सदनीं ॥ परी अमुक दिन निश्वय करोनी ॥ ठेवीं आम्हां जावया ॥७८॥
तो दिवस आलियापाठीं ॥ आम्ही न वसूं महीतळवटीं ॥ मग यत्न केलिया तुम्हीं कोटी ॥ फाल माते होतील ॥७९॥
तरी आतां कोणता दिन ॥ दावी माते निश्चयेंकरुन ॥ येरी म्हणे प्रतिपदकारण ॥ बोळवीन तुम्हांसी ॥८०॥
मुहूर्त संवत्सरप्रतिपदेस ॥ मग न पुसतां कोणास ॥ तया दिनीं गमन तुम्हांस ॥ भोजन झालिया करवीन ॥८१॥
ऐसा निश्चय मैनाकिनी ॥ बोलूनि स्थिर केला भुवनी ॥ पुढें कांहींएक दिवसांलागुनी ॥ गोरक्षातें पाचारी ॥८२॥
निकट बैसवूनि आपुलेजवळी ॥ अति स्नेहानें मुख कवळी ॥ म्हणे बा रे कामना मम हदयकमळीं ॥ वेधली असे एक ॥८३॥
कामना म्हणशील तरी कोण ॥ स्नुषा असावी मजकारण ॥ तरी उत्तम दारा तुज निपुण ॥ करुं ऐसें वाटतें ॥८४॥
मग मी बाळा स्नुषेसहित ॥ काळ क्रमीत बैसेन येथ ॥ तों तुम्हीं करुनि यावें तीर्थ ॥ आपुलें राज्य सेवाया ॥८५॥
षण्मास बाळा येथें अससी ॥ अंगीकारीं मुख्य संबंधासी ॥ अंगीकारिलिया तव मानसीं ॥ मोह माझा उपजेल ॥८६॥
म्हणशील तरी विधिपूर्वक ॥ लग्न तुझें करीन निक ॥ परी मम चित्ताचे काम दोंदिक ॥ फेडशी इतुकें पाडसा ॥८७॥
गोरक्ष ऐसे बोल ऐकूनी ॥ म्हणतसे ऐका मम जननी ॥ म्यां काता दोन गुरुकृपेनी ॥ वरिल्या आहेत जननीये ॥८८॥
वरिल्या आहेत तरी चांग ॥ नित्य भोगितों करुनि योग ॥ म्हणशील कवण नामीं सांग ॥ तरी कर्णमुद्रिका म्हणती त्यां ॥८९॥
तया कांतालागीं सोडून ॥ अन्य कांता न वरी व्यभिचारीण ॥ हें योग्य नव्हे मजकारण ॥ गुरुभक्ती जननीये ॥९०॥
ऐसें बोलतां गोरक्षनाथ ॥ कीलोतळा बैसली स्वस्थचित्त ॥ म्हणे नाथ हा विरक्त ॥ कदा नातळे विशयांतें ॥९१॥
यापरी लोटलिया त्या दिवशीं ॥ आणिका एके दिनीं परदेशीं ॥ एक शैली उत्तमराशी ॥ सेवेलागीं पाठविली ॥९२॥
भोजन झालिया रात्रीं निर्भर ॥ शैली संचरली तें मंदिर ॥ अत्युत्तम सारीपाट करें ॥ कवळोनियां पातली ॥९३॥
सदनीं संचरतां बोले वचन ॥ म्हणे हे गोरक्षनंदन ॥ मी सारीपाट करीं कवळून ॥ खेळावया आणिला कीं ॥९४॥
तरी खेळ खेळूं एकटभावें ॥ ऐसें उदेलें माझिया जीवें ॥ येरु म्हणे अवश्य यावें ॥ पूर्ण कामना करावया ॥९५॥
ऐसें म्हणतां नितंबिनी ॥ सारीपाट पसरुनि निकट येऊनी ॥ परी द्यूत खेळतां शुभाननी ॥ नेत्रबाण खोंचीतसे ॥९६॥
खोंचीत परी विषयपर ॥ बोल बोलत अनिवार ॥ बोल नव्हे तें महावज्र ॥ तपपर्वत मंगावया ॥९७॥
ऐसे बोलत आणिक कर्णी ॥ दाखवितसे नितंबिनी ॥ मौळीचा चीरपदर काढूनी ॥ भूमीवरी सोडीतसे ॥९८॥
श्रृंगारव्यक्त नेत्रकटाक्ष ॥ तुकवोनि खेळ खेळे गोरक्ष ॥ खेळ खेळतां मग प्रत्यक्ष ॥ जाणूनि चीर सरसावी ॥९९॥
उघडी एकचि जानू करुन ॥ दावी आपुलें नग्नपण ॥ परी तो विरक्त गौरनंदन ॥ विषयातें आतळेना ॥१००॥
मग नाना संवाद नाना स्तुती ॥ दावितां ती श्रमली युवती ॥ परी हा विरक्त कोणे अर्थी ॥ आतळेना तियेते ॥१॥
मग ती आपुले चित्तीं श्रमोन ॥ राहती झाली दीनवदन ॥ कीलोतळेतें वर्तमान ॥ सर्व सांगूनि गेलीसे ॥२॥
यावरी कीलोतळा संपत्तीसी ॥ गोरक्षा दावी भलते मिसीं ॥ रत्नमुक्तमाणिकराशी ॥ श्रृंगारादि अचाट ॥३॥
परी दावूनि सहजस्थित ॥ म्हणे वत्सा हें तुझेंचि वित्त ॥ चंद्रसूर्यअवधीपर्यंत ॥ भोगिसील पाडसा ॥४॥
ऐसें कीलोतळा ॥ परी हा न मळे आशामळा ॥ जेवीं मुक्ता लिंपिलिया काजळा ॥ श्वेतवर्ण सांडीना ॥५॥
ऐशा युक्तिप्रयुक्ती करितां ॥ निकट वृत्ति आली तत्त्वतां ॥ मग कीलोतळेच्या मोहे चित्ता ॥ नित्य हुंबाडा येतसे ॥६॥
मीननाथ जवळ घेऊन ॥ नेत्रीं लोटलें अपार जीवन ॥ ती आणि शैल्या सेवकी पाहून ॥ दुःखी होती तैशाचि ॥७॥
मग त्या म्हणती वो माय स्वामिनी ॥ आम्ही युवती ॥ कीलोतळेसी समजाविती ॥ ऐसें बोलतां दिनव्यावृत्ती ॥ प्रतिपदा आली असे ॥९॥
मग त्या दिवशी आनंदमहिमा ॥ गुढ्या उभारिल्या ग्रामोग्रामा ॥ परी श्रृंगाररुप प्रवाहोत्तमा ॥ मच्छिंद्रयोगी बुडाले ॥११०॥
कैचा आनंद कैंची पाकनिष्पत्ती ॥ कैंची गुढी शोकव्यावृत्ती ॥ सकळ ग्रामीं शैल्या युवती ॥ मच्छिंद्रयोगें हळहळल्या ॥११॥
एक म्हणती हा नाथ ॥ राज्यप्रकरणी प्रतापवंत ॥ उदार धैर्यपर्वत ॥ दयाळ आगळा मायेहुनी ॥१२॥
एक म्हणती चागुलपणा ॥ यापुढें उणीव वाटे मदना ॥ कनकारनीं सभास्थाना ॥ अर्कासमान वाटतसे ॥१३॥
एक म्हणती ऐसा पुरुष ॥ दैवें लाधला होता आम्हांस ॥ गोरक्ष विवसी आली त्यास ॥ घेऊनि मेला जातसे ॥१४॥
ऐशापरी बहुधा युक्तीं ॥ गोरक्षातें शिव्या देती ॥ अहो मच्छिंद्रअर्काप्रती ॥ राहुग्रह हा भेटला ॥१५॥
एक म्हणती नोहे गोरक्षक ॥ आम्हां भेटला यम देख ॥ मोहपाश घालूनि प्रत्यक्ष ॥ मच्छिंद्र प्राण नेतसे ॥१६॥
हा कोणीकडोनि आला मेला ॥ कां आमुच्या देशासी आला ॥ मच्छिंद्र मांदुस घेऊन चालला ॥ बलात्कारें तस्कर हा ॥१७॥
एक म्हणती अदैव पूर्ण ॥ ऐसें लाधलें होतें स्थान ॥ त्या सुखासी लाथ मारुन ॥ जात आहे करंटा ॥१८॥
काय करील अभाग्यपण ॥ घरोघरीं भीक मागून ॥ त्या तुकड्यांचें झाले स्मरण ॥ षड्रसान्न आवडेना ॥१९॥
उत्तम चीर अन्न भूषण ॥ सांडूनि करील चिंध्या लेपन ॥ महाल माड्या नावडे सदन ॥ सेवील कानन अदैवी ॥१२०॥
ऐसे बहुधा बहुयुक्ती ॥ बोलताती त्या युवती ॥ बोलूनी वियोगें आरंबळती ॥ मच्छिंद्र मच्छिंद्र म्हणोनि ॥२१॥
ऐसेपरी सकळ ग्रामांत ॥ संचरलीसे विकळ मात ॥ येरीकडे गोरक्षनाथ ॥ कुबडी फावडी संयोगी ॥२२॥
अंगी लेवूनी कंथाभूषण ॥ माळा गळां दाट घालून ॥ सिंगी सारंगी करीं कवळून ॥ नाथापाशीं पातला ॥२३॥
चरणीं अर्पूनियां भाळ ॥ म्हणे स्वामी आली वेळ ॥ उठा वेगीं उतावेळ ॥ गमन करावया मार्गात ॥२४॥
तें पाहूनि कीलोतळा ॥ सबळ उदक आणीत डोळा ॥ म्हणे स्थिर होई कां बाळा ॥ भोजन सारिल्या जाईजे ॥२५॥
मग पाक करुनि अति निगुती ॥ गुरुशिष्य बैसवूनि एक पंक्ती ॥ वाढितां बोलती झाली युवती ॥ विचक्षण कीलोतळा ॥२६॥
म्हणे महाराज मच्छिंद्रनाथ ॥ तुम्ही जातां स्वदेशांत ॥ परी मीननाथ तुमचा सुत ॥ ठेवितां कीं संगे नेतां ॥२७॥
नाथ म्हणे वो शुभाननी ॥ जैसे भावेल तुझिये मनीं ॥ तैसीच नीति आचरुनी ॥ मीननाथ रक्षूं गे ॥२८॥
मग बोलती झाली कीलोतळा ॥ तुम्ही संगे न्यावें बाळा ॥ येथें रक्षण केऊतें बाळा ॥ भुभुःकारी होईल कीं ॥२९॥
तुम्ही होतां निकट येथें ॥ म्हणवूनि भुभुःकार न बाधी त्यातें ॥ तुम्ही गेलिया कोण येथें ॥ रक्षण करील बाळाचें ॥१३०॥
आणिक एक घेत लक्ष ॥ मातें शापिलें वसू उपरिईशे ॥ तुमचा पिता जो प्रत्यक्ष ॥ वीर्यसंघ आराधिला ॥३१॥
तयाचा विचक्षण सबळ शाप ॥ मीं सोडिलें सिंहलद्वीप ॥ त्या शापाचें पूर्ण माप ॥ भरुनि आले महाराजा ॥३२॥
तरी उःशापाचा समय आला आतां ॥ फळासी येईल तुम्ही जातां ॥ उपरिचर वसू तुमचा पिता ॥ येऊनि नेईल मजलागीं ॥३३॥
मग बाळाचें संगोपन ॥ कोण करील मायेविण ॥ यातें जरी न्यावें स्वर्गाकारण ॥ मनुष्यदेह नयेचि ॥३४॥
तरी सांगाया हेंचि कारण ॥ मीननाथ सवें नेणें ॥ मग अवश्य म्हणे मच्छिंद्रनंदन ॥ भोजन करुन उठले ॥३५॥
कीलोतळाही भोजन करुनी ॥ मेननाथाकडे पाहूनी बोल न निघे तिचे वदनीं ॥ परी हदयीं डोंब पाजळला ॥३६॥
मच्छिंद्रमोहाच्या स्नेहेंकरुनि आपार ॥ अनिवार मोहाचे वैश्वानर ॥ पेट घेता शिखेपर ॥ दुःख आकाशीं प्रगटलें ॥३७॥
मोह उचंबळोनि अत्यंत चिंता ॥ नेत्रीं लोटली अश्रुसरिता ॥ तें पाहूनियां शैल्या समस्ता ॥ गोरक्षातें वेष्टिती ॥३८॥
म्हणती गोरक्षा ऐक वचन ॥ करुं नको रे कठिण मन ॥ मच्छिंद्र आमुचा घेऊनि प्राण ॥ जाऊं नको महाराजा ॥३९॥
पहा पहा सुखसंपत्ती ॥ राज्यवैभव केवीं गती ॥ ऐशा टाकूनि स्वसुखाप्रती ॥ कानन सेवूं नको रे ॥१४०॥
महाल मुलुख तुज हस्ती ॥ अश्व फिरणें चातकगती ॥ हें सुख टाकूनि राज्यसंपत्ती ॥ कानन सेवूं नको रे ॥४१॥
महाल मुलुख तुज स्वाधीन ॥ प्रजालोकादि करिताती नमन ॥ ऐसा टाकूनि बळमान ॥ कानन सेवूं नको रे ॥४२॥
हिरे रत्नें माणिक मोतीं ॥ परम तेजसी नक्षत्रज्योती ॥ स्वीकारुनि भूषणाप्रती ॥ सुखसंपत्ती भोगावी ॥४३॥
आम्ही झालों तुमच्या दासी ॥ नित्य आचरुं सेवेसी ॥ रतिसुखासी नटूं तैसें ॥ हें सुखसंपन्न भोगी कां ॥४४॥
कला कुशला विद्या सांग ॥ सभेस्थानीं रागरंग ॥ ऐसे टाकूनि प्रेमभोग ॥ कानन सेवूं नको रे ॥४५॥
जरी जरतारी दीपती चीर ॥ परिधानीं कीं इच्छापर ॥ ऐशिया सुखा करी निर्धार ॥ कानन सेवूं नको रे ॥४६॥
जडितरत्न हेमशृंगार ॥ भूषणीक मनोहर ॥ ऐसें टाकूनि सुख मनोहर ॥ कानना जाऊं नको रे ॥४७॥
चुवा चंदन अर्गजा गंध ॥ अंगीं चर्चू आम्ही प्रसिद्ध ॥ ऐसें टाकूनि सुखवृंद ॥ कानना जाऊं नको रे ॥४८॥
कनकासनीं विराजमान ॥ दिससी जैसा सहस्त्रनयन ॥ ऐशा सुखाचा त्याग करुन ॥ कानना जाऊं नको रे ॥४९॥
द्रव्यराशी अमूप भांडार ॥ भरले असती अपरंपार ॥ किल्ले कोट टाकूनि सुंदर ॥ कानन सेवू नको रे ॥१५०॥
ऐशा सुखाची उत्तम जाती ॥ टाकूनि जासी दुःखव्यावृत्ती ॥ महीं भ्रमण काननक्षितीं ॥ दुःख अपार आहे रे ॥५१॥
शालदुशाल भूषणमाळा ॥ टाकूनि घेसी दुःख कशाला ॥ सांडूनि षड्रस अन्न विपुला ॥ कंदमूळ खाशील ॥५२॥
उंच आसन मृदु कैसें ॥ मंचकीं शय्या कुसुमकेश ॥ तें टाकूनि महीस ॥ लोळसील काननीं ॥५३॥
तरी गोरक्षा मनुष्यदेही ॥ वृत्ति आणी विवेकप्रवाही ॥ राज्यासनाचें सुख घेई ॥ सकळ मही भोगीं कां ॥५४॥
अरे या देशीं शत्रुभय ॥ अन्य राजाचें नाहीं भय ॥ ऐसें स्थान आनंदमय ॥ तरी सकळ मही भोगीं कां ॥५५॥
ऐसें बहुतांपरी उपदेशीं ॥ दाविती तया सुखासी ॥ परी विरक्त स्वचित्तेंसीं ॥ आशेलागीं आतळेना ॥५६॥
मग धिक्कारुनि सकळ युवती ॥ म्हणे आम्हां कासया व्हावी संपत्ती ॥ प्राण टाकोनि शवाहातीं ॥ तुम्हीच मिरवा जगीं हो ॥५७॥
अगे आम्हांसी वोढण शयनावसनीं ॥ वरती आकाश खालीं मेदिनी ॥ शयन करितों योगधारणीं ॥ अलक्षीं लक्ष लावूनियां ॥५८॥
ऐसी बहुतां नीतीं तयेसी वाणी ॥ म्हणे दूर लंडी गोड बंगालिणी ॥ ऐसें म्हणोनि तये अवनीं ॥ पाऊल ठेवितां पैं झाला ॥५९॥
मग किलोतळेतें करुनि नमन ॥ स्कंधीं वाहिला मच्छिंद्रनंदन ॥ श्रीमच्छिंद्र सवें घेऊन ॥ ग्रामाबाहेर पैं आला ॥१६०॥
परी कीलोतळेनें गोरक्षकासी चोरुन ॥ कनकवीट आणिली भांडारांतून ॥ मच्छिंद्रनाथाकरीं अर्पोन ॥ भस्म झोळीत टाकिली ॥६१॥
परी मच्छिंद्राच्या मोहें करुन ॥ घोंटाळीत पंचप्राण ॥ नेत्रीं अपार अश्रुजीवन ॥ मोहें नयन वर्षत ॥६२॥
मग गांवाबाहेर मैनाकिनी ॥ माथा ठेवी नाथाचे चरणीं ॥ गोरक्ष हदयीं कवळोनी ॥ निरवीतसें तयातें ॥६३॥
म्हणे वत्सा माझे नाथा ॥ घेउनि जासील अन्य देशांत ॥ परी क्षुधा तृषा जाणोनि यातें ॥ सुख देईं पाडसा ॥६४॥
बा रे अशक्त मच्छिंद्रनाथ ॥ दिधलासे तुझिया हातांत ॥ योजन अर्धयोजन महीतें ॥ सुख देई पाडसा ॥६५॥
बा रे मच्छिंद्र शांतीचा अचळू ॥ परी फारचि असे अति भुकाळू ॥ तरी मच्छिंद्राचा क्षुधानळू ॥ बाळासमान जाण रे ॥६६॥
जैसें मीननाथाचें लहानपण ॥ त्याचि रीतीं मच्छिंद्रातें मान ॥ हे उभयतां आहेत क्षीण ॥ तुझे ओटींत वाहिले ॥६७॥
यापरी तूतें सांग किती ॥ तू जेथें अससी बा सर्वज्ञमूर्ती ॥ सच्छिष्य असें तूतें म्हणती ॥ कारण भक्ती पाहोनी ॥६८॥
ऐसें वदोनि कीलोतळा ॥ मिठी घाली गोरक्षगळां ॥ म्हणे बारे तूतें वेळोवेळां ॥ निरवितें जीवीं धरी बा ॥६९॥
ऐसें म्हणोनि हंबरडा फोडीत ॥ परम अट्टहास्यें शब्द करीत ॥ म्हणे आतां कैसा नाथ ॥ निजडोळां देखेन मी ॥१७०॥
ऐसी मोहाची उभवी वार्ता ॥ तें गोरक्षक पाहोनि म्हणे चित्ता ॥ वेगें निघावें नातरी ममता ॥ मच्छिंद्रातें दाटेल ॥७१॥
मग श्रीगुरुचा धरोनि हात ॥ लगबगें चालिला गोरक्षनाथ ॥ पाउलापाउलीं दुरावत ॥ तों तों आरंबळे कीलोतळा ॥७२॥
पालथा घालोनि पर्वत ॥ अदृश्य झाले तिन्ही नाथ ॥ मग कीलोतळा मस्तक महीप्रत ॥ आपटीतसे तेघवां ॥७३॥
गायीसमान हंबरडा मारीत ॥ हस्तें वक्षःस्थळ पिटीत ॥ म्हणे आतां मच्छिंद्रनाथ ॥ दृष्टीं कैसा पडेल ॥७४॥
ऐसा मच्छिंद्र गुणी ॥ सदा शांत म्हातारपणीं ॥ दयाब्धि कृपानिधि पूर्ण ॥ कोठें पाहूं मच्छिंद्रा ॥७५॥
म्हणे बाई गे शचीनाथ ॥ तैसा आपणांमाजी मिरवत ॥ ऐसा स्वामी दयावंत ॥ कोठें पाहूं निजदृष्टीं ॥७६॥
अहा मज कृपणाचें धन ॥ गोरक्षतस्करें नेलें चोरुन ॥ आतां नाथें कठीण मन ॥ कैसें केलें मजविषयीं ॥७७॥
आहा मज वत्साचें अब्धिजीवन ॥ गोरक्षघन गेला गिळोन ॥ कीं मज अंधाची काठी हिरोन ॥ गोरक्षक निर्दयें नेली गे ॥७८॥
आतां आवोनि मंदिरांत ॥ काय कोठें पाहों नाथ ॥ दाही दिशा ओस मातें ॥ वाटताती साजणी ॥७९॥
सभेस्थानीं कनकासनीं ॥ जेवीं बैसला दिसे तरणी ॥ आतां तें आसन वसन पाहोनी ॥ पाठी लागेल गे माये ॥१८०॥
अगे राजवैभव सकळ भार ॥ मातें वाटतें ओस नगर ॥ आतां माझा नाथ मच्छिंद्र ॥ कैं पाहीन निजदृष्टीं ॥८१॥
ऐसा हा मच्छिंद्रपुरुष ॥ कोठें हिंडतां न देखों देश ॥ अति स्नेहाळू माया विशेष ॥ मायेहूनि पाळीतसे ॥८२॥
बाई गे बाई निजतां शयनीं ॥ काय सांगू तयाची करणी ॥ तीन वेळां मज उठवोनी ॥ तान्हेलीस म्हणते ॥८३॥
मग आपुले करीं उदकझारी ॥ लावी माझिये मुखपात्रीं ॥ उदक पाजोनि कृपागात्रीं ॥ जठर माझें चापीतसे ॥८४॥
रिक्त जठर लागतां त्यातें ॥ म्हणे अससी क्षुधाक्रांत ॥ मग पाचारोनि परिचारिकेतें ॥ बळेंचि भोजन घालीतसे ॥८५॥
ऐशिया मोहाची दयाकोटी ॥ वागवीत होता आपुले पोटीं ॥ अति निर्दय होवोनि शेवटी ॥ कैसा सोडोनि पैं गेला ॥८६॥
ऐसें बोलोनि वागुत्तर ॥ मस्तक आपटिलें महीवर ॥ मुखीं मृत्तिका वारंवार ॥ घालोनि हंबरडा फोडीतसे ॥८७॥
ऐशिया दुःखाची सबळ कहाणी ॥ उपरिचरवसूच्या पडली कानीं ॥ मग तो विमानीं बैसोनी ॥ तियेपाशीं पातला ॥८८॥
विमान ठेवोनि तये अवनीं ॥ निकट पातला कृपेंकरुनी ॥ निकट येता धरिला पाणी ॥ म्हणे पापिणी हें काय ॥८९॥
तूं स्वर्गवासिनि शुभाननी ॥ येथें आलीस शापेंकरुनीं ॥ तें शापमोचन गे येथोनि ॥ झालें आहे सुख मानी कां ॥१९०॥
मग करें कुरवाळोनि कीलोतळा ॥ धरिता झाला हदयकमळा ॥ अश्रु डोळां पुसोनि ते वेळां ॥ सदनामाजी आणीतसे ॥९१॥
सदना आणूनि ते युवती ॥ बोधिता झाला नाना युक्तीं ॥ तो बोध असे भक्तिसार ग्रंथीं ॥ पुढले अध्यायीं ऐकावा ॥९२॥
भक्तिसार उत्तम ग्रंथ ॥ ऐकतां होय पुण्यवंत ॥ तरी श्रोते देऊनि चित्त ॥ ग्रंथ आदरें ऐकावा ॥९३॥
नरहरिवंशी धुंडीसुत ॥ अनन्य तुम्हां शरणागत ॥ मालू ऐसें नाम देहातें ॥ संतकृपेनें व्यापिलें ॥९४॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ग्रंथ ॥ स्वयें बोलिला पंढरीनाथ ॥ सदा संतसज्जन परिसोत ॥ ईश्वरीकृपेंकरोनियां ॥९५॥
स्वस्ति श्रीभक्तिकथासार ॥ संमत गोरक्षकाव्य किमयागार ॥ सदा परिसोत भाविक चतुर ॥ एकविंशतितमाध्याय गोड हा ॥१९६॥
श्रीगोपालकृष्णार्पणमस्तु अध्याय ॥२१॥ ओव्या ॥१९६॥
॥ नवनाथभक्तिसार एकविंशतितमाध्याय समाप्त ॥