व्यास-गर्वनिरसन
(ललित)
सोमकांत बा कथन हें करी ।
सांगती मुनी श्रवण सादरीं ।
अंशभूत हे असति व्यास जे ।
मूळ विश्व हें तदिय रक्षिजे ॥१॥
एक वेद हा प्रणित ईश्वर ।
चार-भाग जे चतुर सागर ।
व्यास तो करी सुलभ अर्थ हा ।
जाणण्यास तो करित यत्न हा ॥२॥
यापुढें तया बहुत गर्व ये ।
ज्ञानसाधना मज सरी न ये
स्वकृती रची प्रमुखशा कथा
पूर्वकालच्या घटितच्या कथा ॥३॥
त्यांत विघ्न हें जनित तें न हो ।
ईशपूजना प्रथम तें अहो
व्यास तें न करि यास्तव ।
भ्रांत जाहला विसरला स्तव ॥४॥
वेद अर्थ जो उघड सांगतो ।
बुद्धिमांद्यता त्वरित पावतो ।
मंत्र औषधी करित कुंठिता ।
सर्व पावती बहुत धीमता ॥५॥
त्या परी मती भ्रमित होतसे ।
व्यास जाहला भुजग हें जसें ।
भ्रांत व्हावया कवण कारण ।
ध्यानीं येइना म्हणुन आपण ॥६॥
ऐक भूपती श्रवण यापुढें ।
व्यास चालिला विधिपुराकडे ।
काय जाहलें म्हणुनियां पुसे ।
व्यास दीनसा कमल-जा दिसे ॥७॥
(शिखरिणी)
विधाता व्यासासी उठुनि लवलाही निज करें ॥
धरुनी सत्कारीं कुशल तव आहे बहु बरें ।
विधात्यासी व्यासें नमन करुनी त्यासि पुशिलें ।
कलीमाजी आतां सकल मनुजें पाप वरिलें ॥८॥
असें देखोनीयां मजसि बहु दुःखेंचि पिडिलें ।
तरी आतां त्यांना करुनि बहु बोधास वहिलें ।
कथोनी लोकांना सुखद बहु तो मार्ग बरवा ।
धरुनी जाती ते पुनित अवघे पावति रवा ॥९॥
असे कैसे होती सकल जन हे नास्तिक बरें ।
कशी वेदांची ते जन करिति निंदा विधि बरें ।
तसा लोकांचा हा सकल सुटला धार्मिक विधी ।
नसे त्यांना देवा तिळभर तरी बंधन-विधी ॥१०॥
असें ध्यानी येतां रचित असतां वेद-मथनीं ।
निघे अर्थाचें तें नवनित पुराणें हि कथनीं ।
परी माझी झाली मतिच अवघी कुंठित अशी ।
तरी माझी ऐसी गति कवण काजीं स्थित कशी ॥११॥
विधी-देवा तूं हें सकल बघसी जाणसि असें ॥
म्हणूनी आतां मी शरण तव पादीं विनतसें ।
कधीं देवा मातें मजकडुन जें कारण घडे ।
कधीं देवा मातें कवण गुण यत्नें चि वरपडे ॥१२॥
असें ऐकूनी तो मनन करितो प्रेमळ मनीं ।
वदे व्यासालागीं नवल बहु तें वाटत मनीं ।
गणेशा आरंभीं स्मरण नच केलेंस पहिलें ।
असे गर्वानें तें तुजकडून हें कार्य घडलें ॥१३॥
(शार्दूलविक्रीडित)
गर्वानें अथवा मनांत कपटें द्वेषेंच कीं चालणें ।
धीटाई करुनी अशाच इतरीं दुर्वर्तना सोडणें ।
वर्तें लीनपणें तसेंच स्मरणें ईशास या प्रार्थणें ।
यासाठीं पहिला विवेक करुनी कार्यास कीं लागणें ॥१४॥
गर्वासी धरितां स्वकार्य करितां नाशास तें पावतें ।
युक्तीनें विनयें स्वकार्य करितां सिद्धीस तें पावतें ।
गर्वानें बलभीम रामसदनीं सेवेकरी जाहले ।
द्वेषानें अवघ्या कुलासह कसें दुर्योधनें नाशिलें ॥१५॥
द्वेषानें जमदग्नि-सूत अवघे क्षत्रीय संहारिता ।
सृष्टीच्या जनिता तसाच भरिता संहारिता रक्षिता ।
ऐसा चालक त्या प्रभूस नमुनी कार्यास कीं तत्पर ।
मी ब्रह्मा हरि शंकरासह तिघे त्याचेच हो किंकर ॥१६॥
हे व्यासा तव गर्व फार करुनी आधींच विघ्नेश्वरा ।
प्रार्थूनी रचण्या पुराणकथना आरंभ नाहीं खरा ।
यासाठीं स्मरुनी अधीं पुढति तूं कार्यास विघ्नेश्वर ।
आरंभी मग तें यशेंचि सहजें सिद्धीस जाई तर ॥१७॥
(ओवी)
गजानन हेंचि परब्रह्म । शरण रिघतां नासे भ्रम ।
इच्छा पूर्ण करील उत्तम । म्हणोन गजानन स्मरावा ॥१८॥
जरी केवळ स्मरणावांचुनी । वससी हजारों वर्षें मेदिनीं ।
तरी व्यर्थचि श्रमोनी । कासया यश पावसी ॥१९॥
(गीति)
ऐसें ऐकुन व्यासें विधिस म्हणे मोह फार मज झाला ।
आतां मजला कांहीं सुचत नसे तरि उपाय कथीं मजला ॥२०॥
श्रीमद्गणेश कोण नि रुप कसें तें यथार्थ सांगावें ।
होईल ज्ञान कैसें पूर्वीं कवणा प्रसन्न सांगावें ॥२१॥
अवतार किती झाले, हें सांगावें समग्र करुणाब्धी ।
तुजला शरण मि आलों, देईं देईं त्वरीत ती शुद्धी ॥२२॥