अन्तरिक्ष उवाच - एभिर्भूतानि भूतात्मा महाभूतैर्महाभुज ।
ससर्जोच्चावचान्याद्यः स्वमात्रात्मप्रसिद्धये ॥३॥
अंतरिक्ष म्हणे राया । तुंवा पुशिली हरीची माया ।
तो प्रश्नचि गेला वायां । बोलणें न ये आया बोलक्याचे ॥३२॥
बंध्यापुत्राचा जन्मकाल । रायें आणविला तत्काल ।
राशिनक्षत्र जाति-कुल । सांगों जातां विकल वाचा होय ॥३३॥
मृगजळाची पव्हे बरवी । गंधर्वनगरीं घालावी ।
वारा वळूनि सूत्रस्वभावीं । वाती लावावी खद्योततेजें ॥३४॥
निजच्छायेचें शिर फोडा । आकाशाची त्वचा काढा ।
शिंपीं आंधारु खरवडा । बागुलाचा रांडवडा निजशस्त्रें कीजे ॥३५॥
वांझेचे सुने पुत्र झाला । तेथ भीष्मस्त्रियेसी पान्हा आला ।
तेणें पयःनानें तो मातला । घरभंगु केला दिगंबराचा ॥३६॥
जातीं लहान दळावा वारा । अश्वशृंगें आकाश चिरा ।
नपुंसकाचीं नातोंडें घरा । सूर्योदयीं अंधारा लपों आलीं ॥३७॥
गुंजेचे निजतेजें दिवी । हनुमंतलग्नीं लावावी ।
या सोहळियालागीं विकावी । वोसगांवीं निजच्छाया ॥३८॥
आकाशाचीं सुमनें । सुवासें कीं वासहीनें ।
हें विवंचिती जे देखणे । ते मायेचें सांगणें सांगोत सुखें ॥३९॥
एवं मायेचें जें बोलणें । तें सांगतांचि लाजिरवाणें ।
नुपजत्याचें श्राद्ध करणें । तैशी सांगणें महामाया ॥४०॥;
’माया’ म्हणवी येणें भावें । जे मी कदा विद्यमान नव्हें ।
यालागीं ’अविद्या’ येणें नांवें । वेदानुभवें गर्जती शास्त्रें ॥४१॥
भ्रम तो मायेचें निजमूळ । भ्रांति हेंचि फूल सोज्ज्वळ ।
भुली तें इचें साजुक फळ । विषय रसाळ सदा फळित ॥४२॥
हे नसतेनि रुपें रुपा आली । सत्यासत्यें गरोदर जाहली ।
तेथें असत्याचीं पिलीं । स्वयें व्याली असंख्य ॥४३॥
वासनाविषयगुणीं । गुंफिली मिरवे वेणी ।
मीपणाच्या तरुणपणीं । मदनमोहिनी चमके ॥४४॥
मृगजळींच्या मुक्ताफळीं । मस्तकीं वाणली जाळी ।
गगनाच्या चांपेकळीं । मिरवे वेल्हाळी अतिसौंदर्यें ॥४५॥
रज्ज्जुसर्पमाथ्याचा मणी । काढूनि लेइली ते लेणीं ।
शुक्तिकारजत-पैंजणीं । चाले रुणझुणी खळखळत ॥४६॥
शशविषाणपादुका । लेऊनि ते चाले देखा ।
तिसी तो ’अहंकारु’ सखा । अतिनेटका ज्येष्ठपुत्र ॥४७॥
कुळविस्तारालागीं पाहीं । ’ममता’ व्याली ठायीं ठायीं ।
’मोहो’ उपजवूनि देहीं । घरजांवयी त्या केला ॥४८॥
अहंमोहममतायोगें । जग विस्तारलें अंगें ।
स्थूळ सबळ प्रयोगें । ममता निजअंगें वाढवी ॥४९॥
संकल्पविकल्पांचीं कांकणें । बाणोनि ’मन’ दिधलें आंदणें ।
घालोनि त्रिगुणाचें ठाणें । माया पूर्णपणें थोरावे ॥५०॥
ऐशी मिथ्या मूळमाया । वाढली दिसे राया ।
ते कैसेनि ये आया । सांगावया अनिरुप्य ॥५१॥
’संत’ म्हणों तरी ते नासे । ’असंत’ म्हणों तरी आभासे ।
आधीं असे पाठीं नासे । ऐसीही नसे निजांगें ॥५२॥
जैसें मृगजळाचें ज्ञान । दिसे तरी तें मिथ्या पूर्ण ।
तैसें आभासे भवभान । ते माया जाण नृपनाथा ॥५३॥
श्रुतिशास्त्रां मायामाग । पुसतां आरोगिती मूग ।
मायेसी साचाचें अंग । पाहतां चांग दिसेना ॥५४॥
मृगजळाची महानदी । कोण गिरिवर उद्बोधी ।
हें सांगावया नाकळे बुद्धी । तेवीं मायासिद्धी अनिर्वाच्य ॥५५॥
आरसां काय प्रतिबिंब असे । जो पाहे तोचि आभासे ।
तेवीं आपुलेनि संकल्पवशें । माया उल्हासे नसतीचि ॥५६॥
रज्जुसर्प जीत धरिला । त्याचें कौतुक पाहों चला ।
ऐसे बोलती जे बोला । ते मायेचा सोहळा सांगोत सुखें ॥५७॥
उडवों जातां आपुली छाया । सर्वथा न उडवे ज्याची तया ।
तेवीं तरतां दुस्तर माया । जाण राया निश्चितीं ॥५८॥
अग्निसंकल्पु सूर्यी नसे । शेखीं सूर्यकांतींही न दिसे ।
तळीं धरिलेनि कापुसें । अग्नि प्रकाशे तद्योगें ॥५९॥
तेवीं शुद्ध ब्रह्मीं संकल्पु नाहीं । शेखीं न दिसे केवळ देहीं ।
माझारीं वासनेच्या ठायीं । देहाभिमानें पाहीं, संसारु भासे ॥६०॥
जागृतिदेहाचा विसरु पडे । सवेंचि स्वप्नदेह दुजें जोडे ।
तेणें मिथ्या प्रपंच वाढे । स्वप्नीं स्वप्न कुडें कदा न मने ॥६१॥
सुषुप्तीं देहाचा असंभवो । तेथ नाहीं भवभावो ।
जन्ममरण तेंही वावो । संसारसंभवो देहाभिमानें ॥६२॥
तेवीं आत्मत्वाचा विसरु । तेणें मी देह हा अहंकारु ।
तेणें अहंकारें संसारु । अतिदुस्तरु थोरावे ॥६३॥
जेवीं मृगजळीं मिथ्या मासे । तेवीं ब्रह्मीं प्रपंचु नसे ।
तो निरसावया कैसें । साधनपिसें पिशाचा ॥६४॥
दोनीच अक्षरें ’माया’ । जंव गेलों सांगावया ।
तंव श्लोकार्थ दुरी ठेला राया । वाढला वायां ग्रंथु सैरा ॥६५॥
माया पाहों जातां हर्षें । सज्ञानही झाले पिसे ।
नांवारुपांचिये भडसें । कल्पनावशें माया वाढे ॥६६॥;
मायेचें मुख्य लक्षण । राया तुज मी सांगेन खूण ।
आपली कल्पना संपूर्ण । ते माया जाण नृपवर्या ॥६७॥
निजहृदयींची निजआशा । तेचि माया गा मुख्य क्षितीशा ।
जो सर्वथा नित्य निराशा । तों पूज्य जगदीशा पुर्णत्वें ॥६८॥;
आतां कांहीं एक तुझ्या प्रश्नीं । माया सांगों उपलक्षणीं ।
सर्गस्थित्यंतकारिणी । त्रिविधगुणीं विभागे ॥६९॥
जेवीं सूर्यासी संकल्पु नसे । तरी नसतां त्याच्या ठायीं दिसे ।
जेव्हां कां निजकिरणवशें । अग्नि प्रकाशे सूर्यकांतीं ॥७०॥
तेवीं शुद्धस्वरुपीं पाहीं । संकल्पमात्र कांहीं नाहीं ।
नसतचि दिसे ते ठायीं । ते जाण विदेही ’मूळमाया’ ॥७१॥
स्वरुप निर्विकल्प पूर्ण । तेथ ’मी’ म्हणावया म्हणतें कोण ।
ऐसेही ठायीं स्फुरे मीपण । ते मुख्यत्वें जाण ’मूळमाया’ ॥७२॥
तया मीपणाच्या पोटीं । म्हणे मजचि म्यां पहावें दिठीं ।
मजसीं म्यां सांगाव्या गोठी । अत्यादरें भेटी माझी मज होआवी ॥७३॥
मज माझी अतिप्रीती । माझी मज होआवी रती ।
माझ्याचि म्यां घेऊनि युक्ती । मज माझी प्राप्ति मद्बोधें व्हावी ॥७४॥
म्हणे मज मियां आलिंगावें । मज मियांचि संभोगावें ।
मज मियांचि संयोगावें । नियोगावें स्वामिसेवकत्वें सर्वदा ॥७५॥
ऐकें आजानुबाहो नृपनाथा । ऐसें आठवलें भगवंता ।
तो आठवो जाला स्त्रजिता । महाभूतां भौतिकां ॥७६॥
चारी वर्ण चारी खाणी । चारी युगें चारी वाणी ।
चारी पुरुषार्थ चहूं लक्षणीं । मुक्तीची मांडणी मांडली चतुर्धा ॥७७॥
उभारुनि तिन्ही गुण । आठवो रची त्रिभुवन ।
तेणें मांडूनि त्रिपुटीविंदान । कर्मही संपूर्ण त्रिधा केलें ॥७८॥
एवं एकपणीं बहुपण । रुपा आणी मूळींची आठवण ।
परी बहुपणीं एकपण । अखंडत्वें पूर्ण तें कदा न भंगे ॥७९॥
जीं जीं कुंभार भांडीं करी । आकाश सहजेंचि त्यांभीतरीं ।
तेवीं महाभूतें भौतिकाकारीं । समन्वयें हरि सर्वदा सर्वी ॥८०॥
राया जाण येचि अर्थी । बोलिलें उपनिषदांप्रती ।
’एकाकी न रमते’ या श्रुती । द्वैताची स्फूर्ति भगवंतीं स्फुरली ॥८१॥
किंबहुना एकपणें समस्तें । रुपा आलीं महाभूतें ।
तीचि ’हरीची माया ’ येथें । जाण निश्चितें नृपनाथा ॥८२॥
भूत-भौतिक स्फुरे जे स्फूर्ती । ते प्रकाशूं न शके माया स्वशक्तीं ।
मायाप्रकाशकु चिन्मूर्ती । अखंडत्वें भूताकृतीं प्रवेशला भासे ॥८३॥
मुख्य मायेचें निजलक्षण । प्रकाशी परमात्मा चिद्धन ।
तोचि भूतीं भूतात्मा आपण । प्रवेशलेपण नसोनि दावी ॥८४॥