श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक ९ वा

श्रिया विभूत्याऽभिजनेन विद्यया, त्यागेन रूपेण बलेन कर्मणा ।

जातस्मयेनान्धधियः सहेश्वरान्, सतोऽवमन्यन्ति हरिप्रियान् खलाः ॥९॥

यापरी वर्ततां स्थिती । त्याहीवरी झालिया संपत्ती ।

तैं गर्वाचा भद्रजाती । तैशिया उन्नतीं डुलों लागे ॥४९॥

कां लेंडिये आला लोंढा । वाहवी वाळलिया लेंडा ।

कां मर्कटाचिया तोंडा । मदिरेचा भांडा सांपडे जैसा ॥१५०॥

तैसा मी एकु ज्ञाता फुडा । म्हणौनि नाचे तडतडां ।

सज्ञान आम्हांपुढां । कवण बापुडा आन आहे ॥५१॥

ऐशियाहीवरी अदृष्टता । रत्‍नें मोतिलगा वस्तुजाता ।

गजवाजिनृयानप्राप्तता । तेणें गर्वें इंद्रमाथां मोचे फेडी ॥५२॥

यज्ञीं यागस्वाहाकारीं । इंद्र आमुची आशा करी ।

त्याची आम्हांहूनि थोरी । कैशापरी मानावी ॥५३॥

मग शिष्य-सुहृत्-सज्जनीं । परिवारिल्या सेवकजनीं ।

मजसमान त्रिभुवनीं । समर्थ कोणी असेना ॥५४॥

जैशी कां कांटीभोंवतीं हरळी । तैशी शिष्यांची मांदियाळी ।

ते महिमेच्या गर्वमेळीं । मानी पायांतळीं ध्रुवमंडळ ॥५५॥

जैसें विंचुवा विष थोडें । परी प्रबळ वेदनेसी चढे ।

तेवीं विद्या थोडी परी गाढें । गर्वाचें फुडें अतिभरितें ॥५६॥

तो अज्ञानामाजीं सर्वज्ञता । मिरवी आपुली योग्यता ।

जेवीं अंधारीं खद्योता । सतेजता झगमगी ॥५७॥

अल्पज्ञाता विद्येसाठीं । वाचस्पती नाणी दृष्टीं ।

जेवीं मुंगी पांखासाठीं । गरुडाचे पृष्ठीं पाय देवों पाहे ॥५८॥;

निखळ तांबियाचें नाणें । देवों रिघे दामोक्यायेसणें ।

तेणें आपुलेनि दातेपणें । मानी ठेंगणें बळीतें ॥५९॥

कर्ण दातृत्वें मानिजे फुडा । तोही न मांडे आम्हांपुढां ।

प्रत्यहीं भारसुवर्णहुडा । उपजे, तेणें गाढा दाता कर्णु ॥१६०॥

आम्ही निजार्जितें वित्तें । दान देवों सत्पात्रातें ।

मा दातृत्वें कर्णातें । विशेषु येथें तो कायी ॥६१॥

सदा अपकारुचि जोडे । त्यासीही अल्प उपकारु घडे ।

इतुकियासाठीं न उकल पडे । सर्वस्व रोकडें बुडवी-सदा ॥६२॥

एवं अल्प दानासाठीं । दातृत्वाचे त्रिकुटीं ।

मेघाच्यापरी अतिउद्भटीं । स्वमुखें उठी गर्जतु ॥६३॥;

बरवेपणाचेनि पांगें । मदनासी विटावों लागे ।

सौंदर्य माझेनि अंगें । दुजें मजजोगें असेना ॥६४॥

कीं कावळा बरवेपणासाठीं । राजहंसा नाणी दिठीं ।

कां आस्वली मानी पोटीं । मीही गोमटी सीतेपरीस ॥६५॥

तेवीं बरवेपणाचा जाण । थोर चढे देहाभिमान ।

जेवीं देखोनि हिरवें रान । म्हैसा संपूर्ण उन्मादे ॥६६॥;

यावरी कांहीं एक पराक्रम । केलिया न मानी तीनही राम ।

जेवीं गोग्रहणीं संग्राम । शौर्यधर्म उत्तराचा ॥६७॥

कां अंगींचेनि माजें । रानसोरु न मानी दुजें ।

तैसा बळाचेनि फुंजें । स्वयें गर्जे मुसमुसितु ॥६८॥;

ते आधींच म्हणविती सज्ञान । त्याहीवरी 'याज्ञिक' हें महिमान ।

तें याज्ञिक कर्माचरण । दाविती आपण लोकांप्रती ॥६९॥

आलिया धनिक जनांप्रती । आपुली स्तविती कर्मस्थिती ।

मग कर्ममुद्रा नानायुक्ती । स्वयें दाविती लौकिका ॥१७०॥

ऐशियाही कर्माचारा । ज्ञातृत्वाचा गर्व पुरा ।

जेवीं दिवाभीतु अंधारा । निघे बाहेरा घुंघातु ॥७१॥

अजांचें लेंडोरें पेटे । तेथ ज्योतिज्वाळा कदा नुमटे ।

परी धुरकटलें धुपधुपी मोठें । धुवें थिकटे दिग्मंडळ ॥७२॥

यापरी नाना दंभोपाधीं । अतिगर्वाच्या उन्मादीं ।

अंध जाहली सद्‍बुद्धी । तो साधूतें निंदी हरिहरांसहित ॥७३॥

जेवीं दाटलेनि काविळें । दृष्टीतें करी पिंवळें ।

मग देखों लागे सकळें । आचूडमूळें पीतवर्ण ॥७४॥

तेवीं निंदोपाधी अतिगर्वीं । मंद जाहली प्रज्ञाछवी ।

मग निर्दुष्टीं दोष लावी । शुद्धातें भावी अतिमलिन ॥७५॥

जो योगियांच्या मुगुटीं । ज्यातें म्हणती धूर्जटी ।

त्याची पाहतां राहाटी । दिसे शेवटीं अतिमंद ॥७६॥

रागें उमा घेतली आगी । यालागीं याज्ञिकाचें शिर भंगी ।

सकामु तरी मोहिनीलागीं । नग्न लागवेगीं पाठीं लागे ॥७७॥

विष्णु सदाचा कपटी । कांहीं न देखों शुध्द दृष्टीं ।

वृंदा पतिव्रता गोमटी । तेणें केली शेवटीं व्यभिचारिणी ॥७८॥

जेथ विष्णु व्यभिचारवासी । ते वृंदेच्या वृंदावनापाशीं ।

जट्याळ गांठ्याळ मिळती राशी । केवीं साधुत्व त्यांसी मानूं आम्ही ॥७९॥

साधु मानूं सनत्कुमार । त्यांसीही वैकुंठीं क्रोध थोर ।

शब्दासाठीं हरिकिंकर । जयविजय वीर शापिले ॥१८०॥

श्रेष्ठ मानूं चतुरानन । तोही निलागचि हीन ।

उमा नोवरी देखोन । म्हणतां 'सावधान' वीर्य द्रवलें ॥८१॥

नारद ब्रह्मचारी निजांगें । तोही कृष्णदारा स्वयें मागे ।

तो कृष्णें ठकविला तत्प्रसंगें । साठी पुत्र वेगें स्त्रानीं व्याला ॥८२॥

ज्यातें म्हणती सत्य 'धर्म' । तोही केवळ अधर्म ।

गोत्रवधाचा संभ्रम । हा पूर्ण अधर्म धर्मासी ॥८३॥

व्यास तरी तो जारपुत्र । तेणेंचि कर्में पराशर ।

द्वेषिया वसिष्ठ-विश्र्वामित्र । अतिमत्सर परस्परें ॥८४॥

साधु म्हणों दुर्वास ऋषी । तो छळूं गेला अंबरीषासी ।

पितृद्रोह प्रल्हादासी । साधुत्व त्यासी केवीं मानूं ॥८५॥

एवं वाखाणिले पुराणीं । तेही साचे न मानती मनीं ।

मा आतांचे वर्तमानीं । साधु कोणी असेना ॥८६॥

ऐकोनियां अचाट गोष्टी । येरें धांवती येरांपाठीं ।

एक करिती तोंडपिटी । अतिचावटी उदरार्थ ॥८७॥

एक मुद्रावंत आसनीं । एक बसती बकध्यानी ।

परी सत्य माने मनीं । ऐसा साधु कोणी असेना ॥८८॥

ऐशी आपुलियाचि युक्तीं । साक्षेपें साधूंतें निंदिती ।

साधु असती हे वस्ती । अणुमात्र चित्तीं असेना ॥८९॥

जे जे हरीचे पढियंते । ते ते नावडती तयांतें ।

जेवीं दाखवितां दर्पणातें । क्षोभे निजचित्तें निर्नासिक ॥१९०॥

ज्या ईश्र्वराचेनि वर्तिजती । तो ईश्र्वरु आहे हें न मानिती ।

तो ईश्र्वर आहे कोणे स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन राया ॥९१॥