श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक ८ वा

पुंसो युक्तस्य नानार्थो भ्रमः स गुणदोषभाक् ।

कर्माकर्मविकर्मेति गुणदोषधियो भिदा ॥८॥

परमात्मेंसी जो विभक्त । तो पुरुष बोलिजे अयुक्त ।

त्यासी नानात्वें भेदू भासत । निजीं निजत्व विसरोनी ॥५७॥

त्या विसराचेनि उल्हासें । मिथ्या भेदू सत्यत्वें भासे ।

त्या भेदाचेनि आवेशें । अवश्य दिसे गुणदोषु ॥५८॥

जरी भेदूचि नाहीं । तरी गुणदोष नाहीं ।

दिसावया ठावो नाहीं । शुद्धाचे ठायीं सर्वथा ॥५९॥

यालागीं भेदाच्या उद्‍भटीं । गुणदोषदृष्टी उठी ।

तेथें कर्माकर्मत्रिपुटी । भेददृष्टी ठसावे ॥६०॥

भेदें थोर केलें विषम । कर्म अकर्म विकर्म ।

जन्ममरणादि धर्म । निजकर्म प्रकाशी ॥६१॥

कर्में विकर्में नरकयातना । काम्यकर्में स्वर्गु जाणा ।

कर्मेंचि करूनि कर्ममोचना । समाधाना पाविजे ॥६२॥

येथ म्हणती कर्म कोण । अकर्माचें काय लक्षण ।

विकर्माचा कवण गुण । तेंही संपूर्ण परिस पां ॥६३॥

काया वाचा अथवा मन । करिजे तितूकें कर्म जाण ।

सूक्ष्म स्फूर्तीचें जें भान । तें मूळ जाण कर्माचें ॥६४॥

मनसा वाचा देहीं । सर्वथा कर्मबीज नाहीं ।

अकर्म म्हणिजे तें पाहीं । न पडे ठायीं देहवंता ॥६५॥

जें कर्मावेगळें सर्वांगें । जेथ कर्म लाबितांही न लगे ।

जें नव्हे कर्मठाजोगें । तें जाण सवेगें अकर्म ॥६६॥

विधिनिषेधजोडेपाडें । जेथ विशेष कर्म वाढे ।

विकर्म त्यातें म्हणणें घडें । थोर सांकडें पैं याचें ॥६७॥

कर्म सर्वसाधारण । तेंचि विकारातें पावलें जाण ।

उठिले विधिनिषेध दारुण । विकर्म जाण तें म्हणिजे पैं ॥६८॥

जें विधीसी नातूडे । तें निषेधाचे अंगा चढे ।

करितां चुके ठाके विकळ पडे । तेंही रोकडें निषिद्धचि ॥६९॥

ऐसें कर्म विकारलें । तें विकर्म पदें वाखाणिलें ।

एवं कर्माकर्म दाविलें । विभागनिमित्त तूज ॥७०॥

जीवासी आविद्यक उत्पत्ती । त्याचीं कर्में आविद्यकें होतीं ।

श्रीधरव्याख्यानाची युक्ती । तेही उपपत्ती परियेसीं ॥७१॥

अविद्यायुक्त जीव परम । त्यासी नित्यक्रिया तेंचि कर्म ।

नित्य न करणें तें अकर्म । विकर्म तें निषिद्ध ॥७२॥

ऐशी कर्माकर्मविकर्मत्रिपुटी । भेदानुरूपें वाढली सृष्टीं ।

तेथ गुणदोषबुद्धीच्या पोटीं । भेददृष्टी वाढती ॥७३॥

अभेदीं भेदू कैसा उठी । जेणें गुणदोषीं नांदे दृष्टी ।

विधिनिषेधीं पाडी गांठी । तेही गोठी परियेसीं ॥७४॥

पुरुष एकु एकला असे । तोचि मनोरथपूजे बैसे ।

ध्येयध्याताध्यानमिसें । वाढवी पिसें भेदाचें ॥७५॥

तेथे नाना परीचे उपचार । पूजासामग्रीसंभार ।

ऐसा एकपणीं अपार । भेदू साचार वाढवी ॥७६॥

तेथ ध्येय उत्तम म्हणे जाण । ध्याता नीच होये आपण ।

तदंगें ध्यान गौण । गुणदोष जाण वाढवी ॥७७॥

ध्यानीं गुणदोष विचित्र । ध्येय म्हणे परम पवित्र ।

ध्याता आपण होये अपवित्र । शौचाचारदोषत्वें ॥७८॥

एवं ध्यानाचिये दृष्टीं । आपणचि आपुल्या पोटीं ।

गुणदोषांची त्रिपुटी । भेददृष्टी वाढवी ॥७९॥

ध्येयध्याताध्यान । आघवाची आहे आपण ।

तें सांडोनियां जाण । गुणदोषलक्षण वाढवी ॥८०॥

उद्धवा हे अवघी सृष्टी । वाढली असे भेददृष्टीं ।

तेणें भेदें उठाउठी । कर्मत्रिपुटी वाढविली ॥८१॥

जंव जंव भेदाचा जिव्हाळा । जंव जंव विषयांचा सोहळा ।

पाळिजे इंद्रियांचा लळा । तंव तंव आगळा संसारु ॥८२॥

सापा पाजिजे पीयूख । तेंचि परतोनि होय विख ।

तैसें इंद्रियां दीजे जंव जंव संतोख । तंव तंव दूःख भोगिजे ॥८३॥