देहो गुरुर्मम विरक्तिविवेकहेतुर्बिभ्रत्स्म सत्त्वनिधनं सततार्त्युदर्कम् ।
तत्त्वान्यनेन विमृशामि यथा तथापि पारक्यमित्यवसितो विचराम्यसङ्गः ॥२५॥
देहासी जें गुरुत्व जाणा । तें दों प्रकारीं विचक्षणा ।
सांगेन त्याच्या लक्षणा । संरक्षणा परमार्था ॥२५०॥
देहाऐसें वोखटें । पृथ्वीमाजीं नाहीं कोठें ।
देहाऐसें गोमटें । पाहतां न भेटे त्रिलोकीं ॥५१॥
वोखटें म्हणोनि त्यागावें । तैं मोक्षसुखासी नागवावें ।
हो कां गोमटें म्हणोनि भोगावें । तैं अवश्य जावें नरकासी ॥५२॥
तरी हें त्यागावें ना भोगावें । मध्यभागें विभागावें ।
आत्मसाधनीं राखावें । निजस्वभावें हितालागीं ॥५३॥
जैसें भाडियाचें घोंडें । आसक्ति सांडोनि पुढें ।
येणेंवरी नेणें घडे । स्वार्थचाडेलागूनि ॥५४॥
हेतु ठेऊनि परमार्था । गेहीं वस्तीकरू जेवीं उखिता ।
देहआसक्तीची कथा । बुद्धीच्या पंथा येवों नेदी ॥५५॥
देहाची नश्वर गती । नश्वरत्वें उपजे विरती ।
नाशवंताची आसक्ती । मुमुक्षु न करिती सर्वथा ॥५६॥
जेणें उपजे विरक्ती । तो विवेक जाणावा निश्चितीं ।
एवं विवेकवैराग्यप्राप्ती । निजयुक्तीं नरदेहीं ॥५७॥
इतर देहांच्या ठायीं । हा विचारूचि नाहीं ।
केवळ शिश्नोदर पाहीं । व्यवसावो देहीं करिताति ॥५८॥
यालागीं नरदेह निधान । जेणें ब्रह्मसायुज्यीं घडे गमन ।
देव वांच्छिती मनुष्यपण । देवाचें स्तवन नरदेहा ॥५९॥
म्हणसी नरदेह पावन । परी तो अत्यंत निंद्य जाण ।
योनिद्वारें ज्याचें जनन । पाठींच मरण लागलेंसे ॥२६०॥
जंव जन्मलेंचि नाहीं । तंव मरण लागलें पाहीं ।
गर्भाच्याचि ठायीं । मरणघायीं धाकती ॥६१॥
एवं या देहासरिसा । नित्य मृत्यु लागला कैसा ।
पोषूनियां बालवयसा । तारुण्यसरिसा लागला ॥६२॥
विसरोनियां आत्ममरण । तारुण्य चढलें जी दारुण ।
चतुर शाहणा सज्ञान । बळें संपूर्ण मी एकु ॥६३॥
त्या तारुण्याची नवाळी । देंठ न फेडितां काळ गिळी ।
जरा जर्जरित मेळी । मरणकाळीं पातली ॥६४॥
धवलचामरेंसीं आलें जाण । जरा मृत्यूचें प्रस्थान ।
मागूनि यावया आपण । वेळा निरीक्षण करीतसे ॥६५॥
सर्वांगीं कंपायमान । तो आला मृत्युव्यजन ।
मान कांपे तो जाण । डोल्हारा पूर्ण मृत्यूचा ॥६६॥
दांत पाडूनि सपाट । काळें मोकळी केली वाट ।
मृत्युसेनेचा घडघडाट । वेगीं उद्भट रिघावया ॥६७॥
पाठी झाली दुणी । तेचि मृत्यूची निशाणी ।
दोनी कानीं खिळे देउनी । सुबद्ध करूनि बांधिली ॥६८॥
येतिया मृत्यूसी पुढारें । नयनतेज धांवे सामोरें ।
मग न्याहाळतीना अक्षरें । अंजनोपचारें शिणतांही ॥६९॥
उभळीचा उजगरा । उबगु सेजारिल्या घरा ।
म्हणती न मरे हा म्हातारा । बाळाची निद्रा मोडितो ॥२७०॥
देखोनि मृत्यूची धाडी । पायां वळतसे वेंगडी ।
जिव्हेसी चालली बोबडी । तुटल्या नाडी सर्वांगीं ॥७१॥
मरण न येतां जाण । थोर जरेचें विटंबन ।
विमुख होती स्त्रीपुत्रजन । अतिदीन ते करी ॥७२॥
जन्मवरी सायासीं । प्रतिपाळिंले जयांसी ।
तींचि उबगलीं त्यासी । जरेनें देहासी कवळिल्या ॥७३॥
जरा लागलिया पाठीं । कोणी नाइके त्याची गोष्टी ।
विटावों लागलीं धाकुटीं । कुतरीं पाठीं भुंकती ॥७४॥
शाहणीं सांगती अबलांसी । बागुल आला म्हणती वृद्धासी ।
निसुर पडों नेदी ढांसी । कासाविसी होतसे ॥७५॥
'म्हातारा हो' हा आशीर्वाद । दीधला तेहीं केलें द्वंद्व ।
जरेएवढें विरुद्ध । आणि द्वंद्व तें नाहीं ॥७६॥
ऐसी जरेची जाचणी । देखोनियां तरुणपणीं ।
हेचि दशा मजलागूनी । हात धरूनि येईल ॥७७॥
देहो तितुका षड्विकारी । कोटि अनर्थ एकेके विकारीं ।
षडूर्मी लागल्या त्या भीतरी । जेवीं अग्नीवरी घृतधारा ॥७८॥
या दुःखाचें जें मूळ । तें देहाचें आळवाळ ।
देहो वाढवितां दुःख प्रबळ । उत्तरफळ महादुःख ॥७९॥
एवं देहाची जे संगती । ते निरंतर दुःखप्राप्ती ।
यापरी सांडावी आसक्ती । हेतु विरक्ती देहगुरु ॥२८०॥
या देहाचेनि साधनें । अविनाश पद पावणें ।
याहीपरी येणें गुणें । गुरुत्व म्हणणे देहासी ॥८१॥
देह उपकारी अपकारी । यासी गुरुत्व दोन्हीपरी ।
येथ विवंचूनिं चतुरीं । निजहित करी तो धन्य ॥८२॥
करितां तत्त्वविवंचन । देहाचें मूळ तें अज्ञान ।
निजरूपाचें अदर्शन । तेंचि भान प्रकृतीचें ॥८३॥
प्रकृतीस्तव त्रिगुणसूत्र । त्रिगुणीं त्रिविध अहंकार ।
येथूनि महद्भूतविकार । इंद्रियव्यापार देहेंसी ॥८४॥
एवं पिंडब्रह्मांडखटाटोप । हा अवघाचि आरोप ।
दोरु जाहला नाहीं साप । भ्रमें सर्प तो म्हणती ॥८५॥
पाहतां देहाचें मूळ । भासे जैसें मृगजळ ।
भ्रमाची राणीव प्रबळ । हा आरोपचि केवळ वस्तूचे ठायीं ॥८६॥
नसतें देह आभासे जेथें । आरोपु म्हणणें घडे त्यातें ।
आतां सांगेन अपवादाते । सावचित्ते परियेसीं ॥८७॥
देह पांचभौतिक प्रसिद्ध । तो 'मी' म्हणणें हें अबद्ध ।
देहो मलिन मी शुद्ध । अतिविरुद्ध या आम्हां ॥८८॥
पृथ्वी मी नव्हे जडत्वें । जळ मी नव्हे द्रवत्वें ।
तेज मी नव्हें दाहकत्वें । चंचलत्वें नव्हें वायु ॥८९॥
नभ मी नव्हे शून्यत्वें । अहं मी नव्हें दृश्यत्वें ।
जीव नव्हें मी परिच्छिन्नत्वें । माया मिथ्यात्वें मी नव्हें ॥२९०॥
देह नव्हें मी नश्वरत्वें । विषय नव्हे मी बाधकत्वें ।
या तत्त्वां आणि मातें । संबंधू येथें असेना ॥९१॥
'ब्रह्माहमस्मि' अभिमान । हंसपरमहंसांसी मान्य ।
तें सत्त्वावस्थेचें साधन । तोही अभिमान मी नव्हें ॥९२॥
जितुका तत्त्वांचा अनुवादू । तितुका मजवरी 'अपवादू' ।
हा माझा बुद्धीचा बोधू । तुज म्यां यदु सांगितला ॥९३॥
हें माझें गुप्त ज्ञान । तुझें देखोनि अनन्यपण ।
केलें गा निरूपण । भावें संपूर्ण तूं भावार्थी ॥९४॥
येरवीं करावया हे कथा । मज चाड नाहीं सर्वथा ।
परी बोलवीतसे तुझी आस्था । नृपनाथा सभाग्या ॥९५॥
ऐशिया संवादाच्या मेळीं । अद्वैतबोधें पिटिली टाळी ।
दोघे आनंदकल्लोळीं । ब्रह्मसुकाळीं मातले ॥९६॥
ऐसा उपकारी देखा । या देहासारिखा नाहीं सखा ।
म्हणसी राखावा नेटका । तंव तो पारका मुळींचि ॥९७॥
यासी अत्यंत करितां जतन । दिसे विपरीत निदान ।
श्वानशृगालांचें भोजन । कां होय भक्षण अग्नीचें ॥९८॥
या दोंही गतींवेगळें पडे । तरी सुळबुळीत होती किडे ।
चौथी अवस्था यासी न घडे । हें तूंही रोकडें जाणशी ॥९९॥
यालागीं देहाची आसक्ती । मी न धरींच गा नृपती ।
निःसंगु विचरतसें क्षितीं । आत्मस्थितीचेनि बोधें ॥३००॥
देहासी उपभोगसाधनें । तितुकीं जाण पां बंधनें ।
दृढ वासना तेणें । अनिवारपणें वाढते ॥१॥