लब्ध्वा सुदुर्लभमिदं बहुसम्भवान्ते मानुष्यमर्थदमनित्यमपीह धीरः ।
तूर्णं यतेत न पतेदनुमृत्यु यावन्निःश्रेयसाय विषयः खलु सर्वतः स्यात् ॥२९॥
चौर्यांशीं लक्षयोनींप्रती । जैं कोटिकोटि फेरे होती ।
तैं नरदेहाची प्राप्ती । अवचटें लाहती निजभाग्यें ॥३२॥
जो मनुष्यदेही जन्मला । तो परमार्थासी लिगटला ।
एवढा अलभ्य लाभ जाला । पितरीं मांडिला उत्साहो ॥३३॥
झालिया मनुष्यदेहप्राप्ती । परमार्थ साधूं भोगाअंतीं ।
एवढी येत नाहीं निश्चिती । मृत्युप्राप्ति अनिवार ॥३४॥
मृत्यु न विचारी गुण दोष । न म्हणे देश विदेश ।
न पाहे रात्र-दिवस । करीत नाश तत्काळ ॥३५॥
देह जैंपासोनि झाला । तैंपासूनि मृत्यु लागला ।
जेवीं सापें बेडूक धरिला । गिळूं लागला लवनिमिषें ॥३६॥
साप बेडुकातें गिळी । बेडूक मुखें माशातें कवळी ।
तैशीं मृत्युमुखीं पडलीं । विषयभुलीं झोंबतीं ॥३७॥
येथ आळसु जेणें केला । तो सर्वस्वें नागवला ।
थिता परमार्थ हातींचा गेला । आवर्ती पडला भवचक्रीं ॥३८॥
ऐसें जाणोनि यदुराया । देहाचिया लवलाह्या ।
परमार्थ साधावया । ब्रह्मोपाया उद्यत व्हावें ॥३९॥
छेदोनियां आळसासी । दवडूनियां निद्रेसी ।
आत्मचिंतन अहर्निशीं । अविश्रमेंसीं साधावें ॥३४०॥
रणीं रिघालिया शूरासी । न जिणतां परचक्रासी ।
विसांवा नाहीं क्षत्रियांसी । तेणें वेगेंसीं साधावें ॥४१॥
साधावया आत्मलग्न । सावधान बिजवराचें मन ।
तेणें साक्षेपें आपण । सायुज्यलग्न साधावें ॥४२॥
रायाचें एकुलतें एक । चुकल्या अवचटें बाळक ।
तो जेवीं शोधी सकळ लोक । तेवीं निजसुख साधावें ॥४३॥
काळाचा चपेटघात । जंव वाजला नाहीं येथ ।
तंव साधावया परमार्थ । आयुष्य व्यर्थ न करावें ॥४४॥
नरदेहींचेनि आयुष्यें । प्रपंचाचेनि हरूषें ।
विषयाचेनि विलासें । भोगपिसे नर जाले ॥४५॥
पश्वादियोनींच्या ठायीं । विषयांवांचोनि आन नाहीं ।
तेचि विषयो नरदेहीं । वाढविल्या कायी हित झालें ॥४६॥
विचारितां विवेकदृष्टीं । विषयांसी प्रारब्धें भेटी ।
वृथा करितां आटाटी । मुद्दलतुटी नरदेहा ॥४७॥
नरदेह परम पावन । पावोनि न साधी ब्रह्मज्ञान ।
तो लांडा गर्दभ जाण । पुच्छेंवीण दुपायी ॥४८॥
अपरोक्षज्ञानेंवीण वांझट । उदरार्थ दंभ खटपट ।
जेवीं मदिरापानी मर्कट । उडे उद्भट तडतडां ॥४९॥
ब्रह्मज्ञानेंवीण शास्त्रज्ञ । ते अंधारींचे खद्योत जाण ।
अज्ञाननिशीमाजीं तेज गहन । सूर्योदयीं कोण त्यां देखे ॥३५०॥
ब्रह्मज्ञानेंवीण संन्यासी । नटाच्या ऐसें मुंडण त्यांसी ।
सोकले मिष्टान्नभिक्षेसी । वृथा गेरूसी नाशिलें ॥५१॥
मनीं विषयांचें अभिलाषण । धरूनि करिती वेदाध्ययन ।
ते वर्षाकाळींचे दर्दुर जाण । कर्दमपानें जल्पती ॥५२॥
विषयप्राप्तीलागीं मौन । तें बकाचें बकध्यान ।
विषयबुद्धी जें गायन । तें खरी देखोन खर भुंके ॥५३॥
विषयालागीं उपन्यास । नाना युक्तींचे विलास ।
जेवीं पिंड देखोनि वायस । करिती बहुवस अतिशब्द ॥५४॥
पोट भरावया भांड । सैरा वाजविती तोंड ।
तैसें विषयांलागीं वितंड । शास्त्रपाखंड बोलती ॥५५॥
विषयवासना धरूनि थोर । बाह्य मिरविती आचार ।
जेवीं कागाचा शौचाचार । विष्ठातत्पर मानसीं ॥५६॥
हृदयीं धरूनि जीविका चांग । करिती अग्निहोत्रयाग ।
जेवीं वेश्या विकोनि अंग । चालवी सांग संसारा ॥५७॥
नरदेहींचा हाचि स्वार्थ । साधावा चौथा पुरुषार्थ ।
तो न करितां जो का अर्थ । तो अनर्थ जाणावा ॥५८॥
साधीना देहीं ब्रह्मज्ञान । तो श्वानसूकरांसमान ।
अथवा त्याहोनि हीन । तें विवेचन परियेसीं ॥५९॥
पशूसी हाणिल्या लाथा । द्वेष न धरी सर्वथा ।
मनुष्यासी 'तूं' म्हणतां । जीवघाता प्रवर्ते ॥३६०॥
पशूसी लोभ नाहीं संग्रहता । एक आहार होय भक्षिता ।
मग उरलिया अर्था । त्यागी सर्वथा तत्काळ ॥६१॥
मनुष्याचें लोभिष्ठपण । गांठीं असल्या कोटि धन ।
पोटा न खाय आपण । मा त्यागितां प्राण त्यजील ॥६२॥
सायंप्रातर्चिंता । पशूसी नाहीं सर्वथा ।
मनुष्याची चिंता पाहतां । जन्मशतां न राहे ॥६३॥
अमित धन असतां गांठीं । तरी चिंता अनिवार मोठी ।
नाथिलेंचि भय घे पोटीं । अविश्वासी सृष्टीं नरदेही ॥६४॥
जरी मरों टेंकलें शरीर । तरी व्यवहारीं साधी वृत्तिक्षेत्र ।
पाया शोधोनि बांधी घर । पुत्रपौत्र नांदावया ॥६५॥
ऐसी दुस्तर चिंता । पशूसी नाहीं सर्वथा ।
आतां मैथुनाची कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥६६॥
पशूसी ऋतुकाळीं मैथुन । मग स्त्रियेसी नातळे आपण ।
पुरुषासी नित्य स्त्रीसेवन । गरोदरही जाण न सोडी ॥६७॥
काम क्रोध सलोभता । चिंता निंदा अतिगर्वता ।
हें मनुष्याचेचि माथां । पशूसी सर्वथा असेना ॥६८॥
न साधितां आत्मज्ञान । केवळ जे विषयी जन ।
ते श्वानसूकरांपरीस हीन । माणुसपण त्यां नाहीं ॥६९॥
विषयाचें जें सुख जाण । तें स्वर्गी नरकीं समान ।
जें इहलोकीं भोगी श्वान । तें स्वर्गी जाण इंद्रासी ॥३७०॥
मनुष्यदेहावांचोनी । पशुपक्ष्यादि नाना योनी ।
त्या विषयभोगालागोनी । विषयच्छेदनीं नरदेह ॥७१॥
तो नरदेह कैसेनि जोडे । ते प्राप्तीचें कठिण गाढें ।
तें सांगेन तुजपुढें । परिस निवाडें विभागु ॥७२॥
अत्यंत सुकृतें स्वर्गी चढे । अत्यंत पापें अधोगती घडे ।
पापपुण्य निःशेष झडे । तैं आतुडे निजमुक्ति ॥७३॥
जैं पापपुण्य समान समीं । तैं मनुष्यदेह आक्रमी ।
जन्म पावे कर्मभूमीं । आश्रयधर्मी सुमेधा ॥७४॥
साक्षेपें मनुष्यदेह जोडे । ऐसें करितां तंव न घडे ।
अवचट हाता चढे । भाग्य चोखडें जयाचें ॥७५॥
मोलें अनर्घ्य रत्नें येती । तैसा चिंतामणी न ये हातीं ।
तेवी बहुत योनिये जन्म होती । परी मनुष्यदेहप्राप्ती दुर्लभ ॥७६॥
ऐसा नरदेह पावोनि देख । जो न साधीचि ब्रह्मसुख ।
तो जनांमाजीं परम मूर्ख । विश्वासघातक देवाचा ॥७७॥
निजात्मप्राप्तीलागोनी । देवें केली मनुष्ययोनी ।
तो देवाचा विश्वास बुडवुनी । विषयसेवनीं निजपतन ॥७८॥
होतें पितरांचें मनोगत । पुत्र होईल हरिभक्त ।
कुळ उद्धरील समस्त । विषयीं प्रतिहत तें केलें ॥७९॥
हो का सकळ भाग्याचें फळ । मनुष्यदेह गा केवळ ।
तें करावया सफळ । वैराग्य अढळ म्यां केलें ॥३८०॥