श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक ६ वा

अमान्यमत्सरो दक्षो निर्ममो दृढसौहृदः ।

असत्वरोऽर्थजिज्ञासुः अनसूयुरमोघवाक् ॥६॥

मान देखोनि सहसा । शिष्य सांकडों लागे कैसा ।

जेवीं गळीं लागला मासा । चरफडी तैसा सन्मानें ॥४६॥

नांवें ऐकोनि बागुलातें । बाळ सांडूं पाहे प्राणातें ।

तेवीं ऐकतांचि सन्मानातें । भयें प्राणांतें सांकडें ॥४७॥

चंडवातें जेवीं केळी । समूळ कांपे चळवळी ।

कां लहरींच्या कल्लोळीं । कांपे जळीं रविबिंब ॥४८॥

सन्मानु तेणें पाडें । दृष्टीं देखोनि नावडे ।

महत्त्वें थोर सांकडें । अंगाकडे येवों नेदी ॥४९॥

आदरें घेतां सन्मान । दृढ होईल देहाभिमान ।

सांडोनि मानाभिमान । हीनदीन होऊनि असे ॥१५०॥

समूळ नामरूप जाये । मज कोणी देखों न लाहे ।

ऐसी दशा जेणें होये । ते ते उपाये करीतसे ॥५१॥

लौकिक देखोनि उद्वेगु । देहगेहांचा उबगु ।

एकलेपणीं अतिचांगु । न धरी संगु द्वैताचा ॥५२॥

मज कोणीं न देखावें । मज कोणीं न वोळखावें ।

मज कोणीं न लाजावें । ऐसें जीवें वांछितु ॥५३॥

मान देखोनियां दिठीं । लपे देह‍उपेक्षेच्या पोटीं ।

जेवीं चोर लागलिया पाठीं । लपे संकटीं धनवंतु ॥५४॥

मी एकु लौकिकीं आहें । ऐसें कोणा ठावें नोहे ।

ऐशी ऐशी दशा पाहे । मानु न साहे यालागीं ॥५५॥

सांडावया अहंममता । मानु न पाहे सर्वथा ।

लौकिकीं सन्मानु घेतां । दृढ अहंता होईल ॥५६॥

ज्याचें पोटीं दृढ अभिमान । ते सदा वांछिति सन्मान ।

जो सांडूं निघे अभिमान । तो मानापमान न पाहे ॥५७॥

जेणें घेतला सन्मान । त्यासी नेघवे अपमान ।

तेथ सहजें आला देहाभिमान । यालागीं सन्मान नावडे ॥५८॥

सन्मानु घ्यावया तत्त्वतां । ज्ञातेपण मिरवी ज्ञाता ।

ते संधीं वसे ममता । अर्थस्वार्थाचेनि लोभें ॥५९॥

एवं नापेक्षा सन्मान । हें प्रथम शिष्याचें लक्षण ।

आतां 'निर्मत्सरत्व' संपूर्ण । तें सुलक्षण परियेसीं ॥१६०॥

सज्ञानामाजीं वैर । ज्ञातृत्वाचाचि मत्सर ।

तेथें देहाभिमानें केलें घर । अतिदुस्तर जीवासी ॥६१॥

ज्ञानाभिमानाची गोष्टी । वेंचुनी तपाचिया कोटी ।

दुजी करीत होता सृष्टी । अभिमान पोटीं ज्ञानाचा ॥६२॥

ज्ञानाभिमानु दुर्वासासी । व्यर्थ शापिलें अंबरीषासीं ।

म्यां सोशिलें गर्भवासासी । ज्ञानाभिमानासी भिऊनि ॥६३॥

ज्ञानाभिमानु ब्रह्मयासी । नेलें गोपालवत्सांसी ।

मज होणें पडिलें त्या वेषांसी । ज्ञानाभिमानासी भिऊनि ॥६४॥

उद्धवा ज्ञानाभिमान । सर्वां अभिमानांमाजीं कठीण ।

वसिष्ठ विश्वामित्र जाण । ज्ञानाभिमानें भांडती ॥६५॥

एवं ज्ञानाभिमानाभेण । म्यां घेतलें गोवळेपण ।

मज मूर्ख म्हणती याज्ञिक ब्राह्मण । त्यांसी ज्ञानाभिमान कर्माचा ॥६६॥

मुख्य माझीच हे ऐशी दशा । तेथें इतरांचा पाडु कायसा ।

ज्ञानाभिमानाचा दृढ फांसा । नुगवे सहसा ज्ञात्यासी ॥६७॥

ज्ञानाभिमानाची जाती कैशी । उभा न ठाके मूर्खापाशीं ।

वैर लावी सज्ञानासी । समत्सरेंसीं वर्तवी ॥६८॥

एवं निर्मत्सर होणें ज्यासी । तेणें सांडावें ज्ञानाभिमानासी ।

येरवीं तो ज्ञातयासी । समत्सरेंसीं नांदवी ॥६९॥

ऐक मत्सराची सामग्री । देहीं देहाभिमान दृढ करी ।

तोही ज्ञातेपणाचें बळ धरी । लोभ माझारीं अर्थस्वार्थे ॥१७०॥

इतुकी सामग्री जेथें होये । तोचि समत्सर द्वेषु वाहे ।

शुद्ध शिष्य हें न साहे । त्यागोनि जाये मत्सरु ॥७१॥

मत्सराची जाती कैशी । अवश्य वसे ज्ञात्यापाशीं ।

मत्सर थोर पंडितांशीं । यावज्जन्मेंसीं न संडिती ॥७२॥

पंडित भेटती समत्सर । लवणभंजन अतिनम्र ।

बोलती अतिमधुर । समत्सर छळणोक्तीं ॥७३॥

मत्सरें पंडित येती क्रोधा । असदारोपणें करिती निंदा ।

एवढी मत्सराची बाधा । नातळे कदा सच्छिष्यु ॥७४॥

मत्सरु ज्ञात्यातें न सोडी । मा इतर काइसी बापुडीं ।

शिष्य द्वेषाची गोष्टी सोडी । मत्सरु तोडी सर्वस्वें ॥७५॥

मत्सर सांडूनि तत्त्वतां । शिष्यें रहावें सर्वथा ।

निर्मत्सरतेची कथा । ऐक आतां सांगेन ॥७६॥

पुढूनि स्वार्थु नेतां । द्वेष उपजों नेदी चित्ता ।

भूतीं भगवंत भावितां । द्वेषु सर्वथा येवों नेदी ॥७७॥

निंदेचिया वाग्बाणीं । दारुण विंधिल्या दुर्जनीं ।

द्वेषु उपजों नेदी मनीं । हित मानीं निंदेचें ॥७८॥

जेणें जेणें निजनिंदा केली । तो तो मानी हित माउली ।

पापमळांची क्षाळणता झाली । शुद्ध केली माझि वृत्ति ॥७९॥

ऐस‍ऐशिया विवंचना । द्वेषु आळों नेदी मना ।

निर्मत्सरता ते हे जाणा । दुसरी लक्षणा शिष्याची ॥१८०॥

यावरी जे 'दक्षता' । तेही तुज सांगों आतां ।

शिष्याची प्रागल्भ्यता । निजस्वार्थालागोनि ॥८१॥

उगवल्या सावधान-भास्करा । नाशी निद्रेतंद्रेच्या अंधारा ।

होय धारणेचा दिवसु खरा । धृतीच्या दुपारा वर्ततु ॥८२॥

त्या दिवसाचेनि लवलाहें । शमदमादि समुदायें ।

भक्तिपंथें चालताहे । मार्गीं न राहे क्षणभरी ॥८३॥

तेथ उचलतां पाउलीं । निजबोधाची पव्हे ठाकिली ।

जेथ पांथिकांची निवाली । तृषा हरली तृष्णेची ॥८४॥

तेथ निजग्रामींचे भेटले । सोहंसांगाती एकवटले ।

तेथूनि चुकणया मुकले । नीट लागले निजपंथी ॥८५॥

ऐकें बापा विचक्षणा । आळस विलंबु नातळे मना ।

त्या नांव 'दक्षता' जाणा । 'तिसरी' लक्षणा शिष्याची ॥८६॥

जुनाट संग्रहो सवें होता । ते सर्व सांडिली ममता ।

सांडिल्याची क्षिती मागुता । न करी सर्वथा निजबोधें ॥८७॥

देहीं दृढ धरावी अहंता । तेणें देहसंबधीयांची ममता ।

देहाभिमानु नातळे चित्ता । गेली ममता न लगतां ॥८८॥

देह नश्वरत्वें देखिला । विष्ठामूत्रांचा मोदळा ।

यालागीं अहंकारु गेला । 'सोहं' लागला दृढभावो ॥८९॥

दृढ वाढवूनि सोहंता । तेणें सांडविली अहंममता ।

हे 'चौथी' गा अवस्था । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥१९०॥

गुरु माता गुरु पिता । गुरु गणगोत तत्त्वतां ।

गुरु बंधु सुहृदता । निजस्वार्था शिष्याच्या ॥९१॥

गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । गुरुसेवा हाचि स्वधर्म ।

गुरु तोचि आत्माराम । सुहृदसंभ्रम सद्‍गुरूसी ॥९२॥

ऐसें सद्‍गुरूसी 'सुहृद' पण । असावें शिष्यासीं संपूर्ण ।

हें 'पांचवें' गा लक्षण । सत्य जाण उद्धवा ॥९३॥

चंचळत्वें चळु चित्ता । येवों नेदीच सर्वथा ।

निजीं निजरूपनिश्चळता । साधी सर्वथा सर्वस्वें ॥९४॥

जर्‍ही चंचळ झालें अंग । चित्त गुरुचरणीं निश्चळ चांग ।

अंगीं वाजतां लगबग । वृत्ति अभंग गुरुचरणीं ॥९५॥

शरीर वर्ततां व्यापारा । ज्याचे हृदयीं नाहीं त्वरा ।

गुरुचरणीं धरिला थारा । हा शिष्यु खरा परमार्थी ॥९६॥

ज्यासी हृदयीं चंचळता । तो शिष्य नव्हे निजस्वार्था ।

ज्याचे अंतरीं 'निश्चळता' । तोचि परमार्था साधकु ॥९७॥

ऐसी साधूनि निश्चळता । ज्यासी निजस्वार्थीं जिज्ञासुता ।

तोचि क्षणार्धे परमार्था । पावे तत्त्वतां गुरुवाक्यें ॥९८॥

जैसा दीपु दीपें लाविला । लावितांचि तत्समान झाला ।

तैसा निश्चळास गुरु भेटला । तो तत्काल झाला तद्‌रूप ॥९९॥

एवं अंतरीं जें निश्चळपण । तें शिष्याचें श्रेष्ठ लक्षण ।

तो 'सहावा' गा गुण जाण । तेणें निर्दळण षड्‌विकारां ॥२००॥

षड्‌विकार देहावरी । शिष्यु देहबुद्धी हातीं न धरी ।

यालागीं मावळिजे विकारीं । गुरुवाक्येंकरीं वर्ततां ॥१॥

ऐसी साध्य करूनि 'निश्चळता' । साधूं रिघे जो परमार्था ।

धरोनियां अर्थजिज्ञासुता । होये भजता गुरुचरणीं ॥२॥

ज्यासी अर्थजिज्ञासा नाहीं । तो भजेना गुरुच्या ठायीं ।

जरी भजेल कहींबहीं । तरी स्वार्थें पाहीं विषयाच्या ॥३॥

सांडोनियां विषयस्वार्था । इत्थंभूत जाणावया अर्था ।

जो भजे परमार्था । 'जिज्ञासता' त्या नांव ॥४॥

ऐशी धरोनि जिज्ञासता । चढती आवडी परमार्था ।

आराणुक नाहीं चित्ता । निजस्वार्थाचेनि लोभें ॥५॥

अतिप्रीती परमार्था । चढती वाढती आस्था ।

हे 'सातवी' लक्षणता । जाण तत्त्वतां शिष्याची ॥६॥

हें सातवें लक्षण । परमार्थाचें अंगण ।

पावलें असे जाण । जिज्ञासुपणाचेनि नेटें ॥७॥

गुरु बहुतांची साउली । शिष्यवर्गांची माउली ।

तेथ असूया जेणें केली । त्याची बुडाली निजप्राप्ती ॥८॥

यालागीं गुरूचा जो जो अंकित । तो तो गुरुत्वेंचि मानित ।

असूया नाठवे मनांत । अतिविनीत सर्वांसी ॥९॥

गुरुबंधु कनिष्ठ दीन । त्याच्या ठायीं उत्तम गुण ।

जाणोनि न मनीं आपण । असदारोपण तेथें करी ॥२१०॥

पुढिलांचा उत्तम गुण । त्यासी मिथ्या लावूनि दूषण ।

लटिकें म्हणे त्याचें ज्ञान । 'असूया' जाण त्या नांव ॥११॥

प्रत्यक्ष भेटल्या वर्णी गुण । नम्र होवोनि वंदी चरण ।

सवेंचि मागें करी छळण । 'असूया' संपूर्ण या नांव ॥१२॥

सच्छिष्यु ये अर्थीं निर्मळ । हो नेदी असूयेचा विटाळ ।

उत्तम-मध्यम-प्राकृतमेळ । वंदी परी छळ करूं नेणे ॥१३॥

गुरूनें शिकविली वस्तुसमता । तेथ निरंतर ठेवूनि चित्ता ।

समभावें वंदी समस्तां । छळूं सर्वथा तो नेणे ॥१४॥

यापरी गा उद्धवा । छळूं नेणे कोणा जीवा ।

हा 'अनसूयु' म्हणावा । गुण आठवा शिष्याचा ॥१५॥

हे अष्टौमहामणिमाळी । अखंड ज्याच्या हृदयकमळीं ।

तो पावे सद्‍गुरूजवळी । नवी नव्हाळी भेटीची ॥१६॥

यावरी नववें लक्षण । तें जाण नवविधान ।

सत्यधूत संभाषण । वाग्विलापन सांडूनि ॥१७॥

सद्‍गुरूप्रति जाण । मृदु विनीत करी प्रश्न ।

सत्याचें सत्य तें गुरुवचन । मानी जाण निजभावें ॥१८॥

युक्ति वाढवून उदंड । नाना मतें अकांडतांड ।

साह्य संचरूनि पाखांड । गर्जत तोंड महावादें ॥१९॥

साधका बाधका युक्ती । माजीं संचरूनि छळणोक्ती ।

आपुली मिरवावी युक्ती । हें नाहीं चित्तीं शिष्याचे ॥२२०॥

सद्‍गुरूपुढें अतिजल्प । करणें तेंचि महापाप ।

जाणूनि सांडी वृथालाप । मिथ्या जल्प बोलेना ॥२१॥

शिष्याचें बोलणें कैसें । वाचा परिपक्क अमृत जैसें ।

बोल घोळले प्रेमरसें । प्रश्न पुसे एकांतीं ॥२२॥

मिथ्यावादाचीं अपक्क फळें । तुरटें तिखटें तोंडाळें ।

सदेठीं झडलीं पूर्वकाळें । बोले प्रांजळें परिपक्क ॥२३॥

बोलों नेणे छळ छद्म । स्पर्शों नेणें परवर्म ।

बोलीं नुपजवीं अधर्म । मनोधर्मक्षोभक ॥२४॥

व्यर्थ न करी आशंका । निंदेलागीं तो मुका ।

झकवूं नेणे लोकां । बाळां मूर्खां पंडितां ॥२५॥

बोलों नेणे अतिकर्कश । करूं नेणे उपहास ।

बोलामाजीं न धरी आस । बोले नैराश्य वैराग्य ॥२६॥

बोलीं बोलूं नेणे आटू । छळणोक्तीं नव्हे शठू ।

बहु बोलतां मानी विटू । मौननिष्ठु होऊनि राहे ॥२७॥

वादविवाद अतिवाद । नावडे कोणाचा संवाद ।

न करी बोलाचा विनोद । लौकिक शब्द न बोले ॥२८॥

वक्रोक्ति नाहीं जाण । बोलीं न बोले विंदाण ।

करूं नेणे प्रतारण । मिथ्या वचन न बोले ॥२९॥

पोटीं कार्य नाहीं करणें । हो हो म्हणवूनि झकविणें ।

हेंही नाहीं तया बोलणें । सदा पठणें हरिनाम ॥२३०॥

पश्चिमद्वारीचें कवाड । सदा वारेनि करी खडखड ।

तैशी न करी बडबड । वृथा तोंड पिटिना ॥३१॥

करितां शब्दब्रह्मसंवादु । युक्तिबाधें विद्वांसा क्रोधु ।

अनिवार देखोनि बाधु । न बोले शब्दु शाब्दिक ॥३२॥

न मिरवी शब्दज्ञान । न दाखवी आत्ममौन ।

न धरी वचनाभिमान । सदा स्मरण गुरूचें ॥३३॥

बोलें नुपजवी उद्वेग । बोलावया न करी उद्योग ।

बोलीं नुठवी महावेग । अनुद्वेग बोलणें ॥३४॥

सत्य आणि अतिमधुर । आइकतां अल्हादकर ।

सर्वांसी हितत्वें साचार । बोले सनागर हरिकथा ॥३५॥

प्रार्थूनियां सद्‍गुरूसी । बहु बोलणें नाहीं त्यासी ।

पुसणें एकाक्षरासी । निजसुखासी सेवावया ॥३६॥

एवं शिष्याचीं नव लक्षणें । नवखंड पृथ्वीची आभरणें ।

निजकृपेनें नारायणे । भक्ताकारणें दीधलीं ॥३७॥

हे नवरत्‍नमाळा गोमटी । जो घाली सद्‍गुरूच्या कंठीं ।

तो बैसे सायुज्याच्या पाटीं । उठाउठीं तत्काळ ॥३८॥

या नवरत्‍नांचें पदक ! ज्या शिष्याचे हृदयीं देख ।

तो सद्‍गुरूचा आवश्यक । विश्वासिक सर्वार्थीं ॥३९॥

या नवरत्‍नांची अभिनव गांठी । जो सद्‍गुरूसी आणी भेटी ।

तो स्वराज्याच्या मुकुटीं । झळकत उठी महामणी ॥२४०॥

उद्धवा येथें आशंका धरिसी । 'नांदतां स्त्रीपुत्रधनधान्येंसीं ।

निर्ममता शिष्यासी । कैसेनि त्यासी उपजली' ॥४१॥