श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक २१ वा

श्रुतं च दृष्टवद् दुष्टं स्पर्धासूयात्ययव्ययैः ।

बह्वन्तरायकामत्वात् कृषिवच्चापि निष्फलम् ॥२१॥

जैसा देखिला हा लोक । तैसाचि श्रुत स्वर्गादिक ।

अनादि दोषयुक्त देख । सदोष मूर्ख वांछिती ॥९६॥

स्वर्गीं म्हणसी दोष कोण । ऐक तयांचें लक्षण ।

स्पर्धा असूया नाश जाण । तप क्षीण दिविभोगें ॥९७॥

तपसंपत्ति समान पाही । स्पर्धा मांडी त्याच्या ठायीं ।

मज समान भोगु पाही । तैं सुख नाहीं मानसीं ॥९८॥

आपणाहोनि अधिक पदीं । त्यासी दोष आरोपोनि निंदी ।

तेथही ऐसी विषमबुद्धी । सुख त्रिशुद्धी तेथें कैंचें ॥९९॥

यालागीं स्वर्गभोगें जें सुख । सकळां सारिखें नाहीं देख ।

तपानुसारें न्यूनाधिक । भोगिती लोक निजकर्में ॥५००॥

एक उर्वशी भोगूं लागला । एक काळी विद्रूप पावला ।

भोगें तपक्षयो झाला । नाशु आला अनिवार ॥१॥

जंव जंव स्वर्गभोग भोगिती । तंव तंव तपाची क्षीणशक्ती ।

तपक्षयें क्षया जाती । नाशु पावती स्वर्गस्थ ॥२॥

स्वर्गप्राप्तीचिये विधी । कर्में करितां विघ्न बाधी ।

तेणें नव्हे स्वर्गसिद्धी । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥३॥

जें गर्भींच सटवलें । त्याचें बारसे न वचे केलें ।

तेवीं कर्मींचि विघ्न उद्‍भवलें । पावणें ठेलें स्वर्गाचें ॥४॥

म्हणसी विघ्न करी कोण । कर्म करितां होय विगुण ।

तें कर्मचि कर्मासि जाण । विघ्न दारुण उपजवी ॥५॥

कर्मचि कर्मासी साधक । कर्मचि कर्मासी बाधक ।

कर्मचि कर्मासी मोचक । हें नेणोनि लोक गुंतले ॥६॥

काम्य कर्मी विघ्न विचित्र । देश काळ मंत्र तंत्र ।

द्रव्य दक्षिणा विधि पात्र । शुद्धि सर्वत्र पाहिजे ॥७॥

जैसे क्षयरोगाचे रोगियासी । अल्प कुपथ्य बाधी त्यासी ।

तैसे जाण काम्य कर्मासी । अल्पदोषी सविघ्न ॥८॥

प्रचंड दुधाचें भांडें । माजीं थेंबु एकु कांजी पडे ।

तेणें दहीं दूध ना तूप जोडे । करी खवडे दुधाचे ॥९॥

तैसें काम्य कर्म जाण । अल्पही होतां विगुण ।

फळ नव्हे परी दारुण । तें कर्मचि विघ्न उपजवी ॥५१०॥

कष्टोनियां बारा मासीं । जैसा कृषीवळु करी कृषी ।

त्याच्या फलाआड विघ्नें कैशीं । केल्या कष्टासी नाशक ॥११॥

भूमि शुद्ध शुद्ध बीज । काळीं पर्जन्य कर्ता निरुज ।

उपकरण सामग्रीसमाज । पहिलें हें वोज पाहिजे ॥१२॥

पेरणी झालियापाठीं । देखणें राखणें कूपकांटी ।

सोंकरावें आवशीं पाहाटीं । आळसु पोटीं सांडूनी ॥१३॥

पीक येतयेतां कणशीं । आभाळें हिंसळा पडे त्यासी ।

कां कान्ही पडे पिकासी । घाली शेतासी निंदणें ॥१४॥

गर्वाचा तांबारा पडे । कां अहंतेचा रोग पडे ।

कीं अधर्माची आळी वाढे । पीक बुडें तेणेंही ॥१५॥

सबळ सोंकरणें न घडी । तरी आशेतृष्णेच्या भोरडी ।

कीजे पिकाची ओरबडी । दाणा बुडीं उरेना ॥१६॥

दंभाची घांटी पडिल्या ठायीं । घांटा दिसे परी दाणा नाहीं ।

कामक्रोधांच्या उंदरीं पाहीं । मूळाच्या ठायीं करांडिलें ॥१७॥

आल्या विकल्पाची धाडी । शेतामाजीं नुरे काडी ।

कुवासना टोळांची पडे उडी । समूळ सशेंडी खुराट ॥१८॥

एवं कृषीवळाचे परी । सकामासी विघ्नें भारी ।

फळ अंतरलें दूरी । विघ्नसागरीं बुडाले ॥१९॥

स्वर्ग एकु याज्ञिक बहुत । यागीं देव विघ्नें करित ।

मुख्य इंद्रचि विघ्ना प्रवर्तत । स्वर्ग राखत निजभोग ॥५२०॥

एकी वेश्या एकी राती । येथ सकाम बहुत येती ।

ते जैसे कलहो करिती । तैशी गती याज्ञिकां ॥२१॥

कां शुनि जैसी ऋतुस्त्नात । तिसी भोगूं येती श्वान बहुत ।

परस्परें गुरगुरित । तैसा स्वर्ग भोगत सकाम ॥२२॥

तेथ ज्यासी भोग घडे । भोगूं जातां अडकोनि पडे ।

भंडिमा होये जगापुढें । सज्ञान तोंडें थुंकिती ॥२३॥

जिचें भोगूं जाय सुख । अडकल्या ते होय विमुख ।

मैथुनद्वारें गुंतल्या देख । थुंकिती लोक मुखामुखीं ॥२४॥

तैशी याज्ञिकां स्वर्गप्राप्ती । भोगें होय तपच्युति ।

स्वर्गभोगीं गुंतली आसक्ती । विमुख पडती इहलोकीं ॥२५॥

एवं कृषीवळाचिया परी । स्वर्गप्राप्तीसी विघ्नें भारी ।

केले कष्ट वृथा करी । भोगु कैशापरी घडेल ॥२६॥

एक म्हणती कर्मकुशळ । आम्ही कर्म हो नेदूं विकळ ।

अच्छिद्र साधूनि सकळ । स्वर्गसुखफळ भोगूं ॥२७॥

उद्धवा ऐसेंही न घडे । तें मी सांगेन तुज पुढें ।

पंचश्लोकीं फाडोवाडें । विशद निवाडें परियेसीं ॥२८॥