श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक १४ वा

यस्य स्युर्वीतसङ्कल्पाः प्राणेन्द्रियर्ननोधियाम् ।

वृत्तयः स विनिर्मुक्तो देहस्थोऽपि हि तद्‍गुणैः ॥१४॥

विद्यमान देहीं असतां । देहस्थ गुण नातळती मुक्ता ।

पापपुण्यादि हे कथा । सुखदुःखवार्ता तो नेणे ॥३८॥

सांडिल्या संकल्पविकल्पांसीं । कल्पांतींही नातळे त्यासीं ।

जेवीं कां ओकिल्या ओकासी । परतोनि कोणासी न घेववे ॥३९॥

यालागीं मन बुद्धि इंद्रिय प्राण । मुक्ताचीं जालीं संकल्पशून्य ।

याचिलागीं पाप पुण्य । न लगे जाण मुक्तासी ॥४४०॥

इंद्रियीं विषयक्रीडन । करितां संकल्पशून्य ।

मुक्तासी मनपणें नाहीं मन । वृत्तिशून्य यालागीं ॥४१॥

बाळक लेणया प्रमाण नेणे । तरी अंगीं शोभे लेइलेपणें ।

तेवीं कर्में विगुंतलीं करणें । मुक्त अकर्तेपणें अलिप्त ॥४२॥

संकल्पविरहित विहार । तोचि मुक्त जाण पां साचार ।

कथं विहरति हें उत्तर । थोडेनि फार सांगितलें ॥४३॥

म्यां सांगितलीं जीं जीं लक्षणें । तीं तीं मुक्ताचि मुक्तुच जाणे ।

आणिकासी व्युत्पत्तिपणें । मुक्त जाणणें हें न घडे ॥४४॥

सकळ वेदशास्त्रसंपन्न । त्यासीही मुक्त न कळे जाण ।

देहीं असे ज्यासी देहाभिमान । त्यासी मुक्तलक्षण कळेना ॥४५॥

म्यां बोलिले लक्षणांची पोथी । साक्षेपें घेऊनि हातीं ।

जर्‍ही हिंडिन्नला त्रिजगतीं । तर्‍ही मुक्ताची स्थिति कळेना ॥४६॥

जेणें साचार मुक्त जाणितला । तोही सत्य जाण मुक्त झाला ।

अनुमानयोग्यतेच्या बोला । मुक्तु जाणवला हें मिथ्या ॥४७॥

जेणें सूर्य देखिला यथार्थता । तो जग देखे तत्प्रकाशता ।

जेणें मुक्त जाणितला तत्त्वतां । तो नित्यमुक्तता जग देखे ॥४८॥

तेथ हा मुक्त हा बद्ध । देखणें हें अतिअबद्ध ।

ऐसें देखती ते महामंद । अज्ञानांध अज्ञानी ॥४९॥

मुक्तु न कळे सर्वथा । ऐसें बोलणें ऐकतां ।

उद्धवासी हो लागली चिंता । तें कृष्णनाथा कळों सरलें ॥४५०॥

मागां सांगितलीं मुक्तलक्षणें । तीं मुक्ताचीं मुक्तचि जाणे ।

लौकिकीं मुक्त कळे जेणें । तींही लक्षणें परियेसीं ॥५१॥

आश्वासावया उद्धवाचें मन । मुक्ताचें जाण तें लक्षण ।

सांगेन म्हणे श्रीकृष्ण । येरू सावधान सर्वस्वें ॥५२॥

कळतीं मुक्ताचीं लक्षणें । उद्धवु ऐकावया उदित मनें ।

तें जाणोनियां श्रीकृष्णें । विचित्र निरूपणें निरूपी ॥५३॥