श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक ३२ वा

आज्ञायैवं गुणान् दोषान् मयादिष्टानपि स्वकान् ।

धर्मान् सन्त्यज्य यः सर्वान् मां भजेत स तु सत्तमः ॥३२॥

प्रपंचनगरासभोंवतीं । कर्मनदीची महाख्याती ।

तिचेनि जळें जीव वर्तती । उत्पत्तिस्थिति अरतीरीं ॥५३॥

ते नदीचेनि जीवनमेळें । कर्मासी येती कर्मफळें ।

स्वर्गनरकादि सोहळे । तेणें जळबळें भोगिती ॥५४॥

प्रपंचनगरींहूनि निघतां । वेगें परमार्थासी येतां ।

जो तो कर्मनदीआंतौता । बुडे सर्वथा निर्बुजला ॥५५॥

एक तरलों ऐसें ज्ञाते म्हणती । तेही कर्मीं कर्मगुचकिया खाती ।

स्वयें बुडोनि आणिकां बुडविती । तरलों म्हणती तोंडाळ ॥५६॥

ऐसे बुडाले नेणों किती । बुडतां शिकवण तेचि देती ।

कर्मचि उपावो तरणोपायप्राप्ती । म्हणोनि बुडविती सर्वांतें ॥५७॥

न कर्मणा हें वेदवचन । कर्मे नव्हे ब्रह्मज्ञान ।

तें न मानिती कर्मठ जन । त्यांसी कर्माभिमान कर्माचा ॥५८॥

कर्म देहाचे माथां पूर्ण । तो न सांडितां देहाभिमान ।

कर्माचा त्याग नव्हे जाण । कर्मबंधन देहबुद्धी ॥५९॥

एक अरतीरीं असती नष्ट । तरलों म्हणती अकर्मनिष्ठ ।

स्वकर्मत्यागी कर्मभ्रष्ट । जाण पापिष्ठ पाषांडी ॥१०६०॥

ये कर्मनदीतें तरला । ऐसा न देखों दादुला ।

बुडाल्या धुराचि मुदला । पाडु केतुला इतरांचा ॥६१॥

ये कर्मनदीची उत्पत्ती । मजचिपासोनि निश्चितीं ।

तेही सांगेन तुजप्रती । यथानिगुती निजबोधें ॥६२॥

आज्ञायैवं हें मूळींचें मूळ । श्लोकींचें प्रथम पद केवळ ।

येणेंचि कर्मनदी झाली स्थूळ । करूनि विवळ सांगत ॥६३॥

मदाज्ञा मेघगंभीरा । निःश्वसितपवनद्वारा ।

चतुर्वेदविधीच्या धारा । अतिअनिवारा वर्षले ॥६४॥

तेणें कर्मनदीआंतौतें । अनिवार उधळले भरतें ।

पूर दाटला जेथींचा तेथें । उतार कोणातें कळेना ॥६५॥

तेथ गुणदोषांचा वळसा । विधिनिषेधांचा धारसा ।

कर्माकर्मांचा आवर्तं कैसा । सबाह्य सरिसा भंवतसे ॥६६॥

संकल्पविकल्पांचे हुडे । नदी दाटली चहूंकडे ।

तरों जाय तो गुंतोनि बुडे । पाऊल पुढें न घालवे ॥६७॥

प्रत्यवायाची मगरमिठी । पडल्या सगळेंचि घाली पोटीं ।

उगळोनि न सोडी संकटी । ने उठाउठीं अधोगती ॥६८॥

अंगविकळतेचे मासे । तळपताती घ्यावया आविसें ।

कर्मठतेचे कमठ कैसे । खडक तैसे निबर ॥६९॥

काळविक्षेप सर्पासी । एक सांपडिले विलासआळशीं ।

विकल उच्चार चोंढियेसी । एक व्यग्रतेसीं बुडाले ॥१०७०॥

एक तरावयाच्या आशा । पडिले कर्माच्या धारसां ।

ते विधिनिषेधवळसां । पडिले सहसा नुलंडती ॥७१॥

एक स्वकर्मधारीं । पडोनि वाहावले दूरी ।

ते सत्यलोकमगरीं । आपुल्या विवरीं सूदले ॥७२॥

एकां न वचवेचि परतटीं । माझारींचि फळें गोमटीं ।

देखोनि धांविन्नले अव्हाटीं । ते स्वर्गसंकटीं गुंतले ॥७३॥

आम्ही तरों युक्तीबळें । म्हणोनि रिघाले एके वेळे ।

ते अहंकारखळाळें । महातिमिंगिळें गिळिले ॥७४॥

एकीं वेदत्रयाची पेटी । दीक्षेची दोरी बांधली पोटीं ।

ते स्वर्गांगनाकुचकपाटीं । गुंतोनि शेवटीं बुडाले ॥७५॥

मंत्रतंत्रादिदीक्षितें । गुंतोनि बुडालीं जेथींच्या तेथें ।

कर्मनदीच्या परपारातें । कोणी पावतें दिसेना ॥७६॥

विरळा कोणीएक सभाग्य येथें । हे सकळ उपाय सांडूनि परते ।

जो अनन्य प्रीतीं भजे मातें । कर्मनदी त्यातें कोरडी ॥७७॥

माझे भक्तीचें तारूं नातुडे । जंव सप्रेमाचें शीड न चढे ।

तंव तरणोपाय बापुडे । वृथा कां वेडे शिणताती ॥७८॥

धरूनि अनन्यभक्तीचा मार्गु । करूनि सर्वधर्मकर्मत्यागु ।

हा तरणोपाय चांगु । येरु तो व्यंगु अधःपाती ॥७९॥

नेणोनि स्वधर्मकर्मांतें । कां नास्तिक्य मानूनि चित्तें ।

किंवा धरोनियां आळसातें । त्यागी कर्मातें तैसा नव्हे ॥१०८०॥

अथवा शरीरक्लेशाभेण । किंवा सर्वथा उबगोन ।

कां धरोनि ज्ञानाभिमान । स्वकर्म जाण सांडीना ॥८१॥

माझी वेदरूप आज्ञा शुद्ध । ते वेदविवंचना विशद ।

स्वधर्मकर्मांचे कर्मवाद । अतिअविरुद्ध जाणता ॥८२॥

स्वधर्माचा उत्तम गुण । प्रत्यवायें अधःपतन ।

या दोहींतें जाणोन । मद्‍भक्तीसी प्राण विकिला ॥८३॥

विसरोनि आन आठवण । अखंडता हरिस्मरण ।

त्या नांव भक्तीसी विकिला प्राण । इतर भजन आनुमानिक ॥८४॥

माझेनि भजनप्रेमें जाण । विसरला कर्माची आठवण ।

कर्म बापुडें रंक कोण । बाधक जाण नव्हे भक्तां ॥८५॥

सप्रेम करितां भजनविधी । सर्व कर्मांतें विसरली बुद्धी ।

ते जाणावी भजनसमाधी । तेथ कर्म त्रिशुद्धी बाधेना ॥८६॥

ज्याची श्रद्धा कर्मावरी । तोचि कर्माचा अधिकारी ।

ज्याची श्रद्धा श्रीधरीं । तो नव्हे अधिकारी कर्माचा ॥८७॥

जो जीवेंप्राणें भक्तीसी विकिला । तो तेव्हांचि कर्मावेगळा जाला ।

त्याच्या भावार्था मी विकिला । तो कर्मीं बांधला केवीं जाये ॥८८॥

गुणदोषांची जननी । ते निःशेष अविद्या निरसूनी ।

जो प्रवर्तला माझे भजनीं । तो साधु मी मानीं मस्तकीं ॥८९॥

निजकल्पना जे देहीं । तेचि मुख्यत्वें अविद्या पाहीं ।

ते कल्पना निमालिया ठायीं । जगीं अविद्या नाहीं निश्चित ॥१०९०॥

अविद्येच्या त्यागासवें । धर्माधर्मादि आघवें ।

न त्यजितांचि स्वभावें । त्याग फावे अनायासें ॥९१॥

शिर तुटलियापाठीं । शरीर निजकर्मासी नुठी ।

तेवीं अविद्या त्यागितां शेवटीं । त्यजिले उठाउठीं सर्व धर्म ॥९२॥

दिवसा चंद्रउदयो पाहे । तो झाला तैसा नाहीं होये ।

तेवीं अविद्येचेनि विलयें । सर्व धर्म लाहे ते दशा ॥९३॥

खद्योत सूर्योदयापाठीं । शोधूनि पाहतां न ये दिठीं ।

तेवीं अविद्येच्या शेवटीं । धर्माधर्मकोटी मावळल्या ॥९४॥

ग्रहगण नक्षत्रमाळा । खद्योततेज‍उमाळा ।

रात्रीसकट बोळवण सकळां । तेवीं धर्माधर्मकळा अविद्येसवें ॥९५॥

सर्व धर्मत्यागाची खूण । उद्धवा मुख्यत्वें हेचि जाण ।

याहीवरी माझें भजन । मुख्य भागवतपण या नांव ॥९६॥

म्हणसी अविद्याचि केवीं नासे । मा अधर्म नासती तीसरिसे ।

ते अविद्या नाशे अनायासें । भक्तिउल्हासें माझेनि ॥९७॥

सूर्योदय देखतां दृष्टीं । सचंद्र नक्षत्रांची मावळे सृष्टी ।

तेवीं माझ्या भक्तिउल्हासापाठीं । अविद्या उठाउठीं निमाली ॥९८॥

अविद्येच्या नाशासवें । नासती धर्माधर्म आघवे ।

जेवीं गरोदर मारितां जीवें । गर्भही तीसवें निमाला ॥९९॥

जेव्हां माझे भक्तीचा उल्हासू । तेव्हांचि अविद्येचा निरासू ।

अविद्ये सवें होय नाशू । अनायासू सर्व धर्मां ॥११००॥

ते तूं भक्ति म्हणसी कोण । जिचें मागां केलें निरूपण ।

ते माझी चौथी भक्ति जाण । अविद्यानिरसन तिचेनि ॥१॥

येर आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । जे जे भक्तींतें आदरिती ।

ते अविद्यायुक्त निश्चितीं । चौथी भक्ति मुख्यत्वें माझी ॥२॥

जे भक्तीमाजीं कंहीं । अविद्येचा विटाळू नाहीं ।

भजन तरी ठायींच्या ठायीं । अनायासें पाहीं होतसे ॥३॥

ते माझी आवडती भक्ती । उद्धवा जाण निश्चितीं ।

जिसी अविद्या असे धाकती । सर्व धर्म कांपती सर्वदा ॥४॥

ते भक्तीची देखोनि गुढी । अविद्या धाकेंचि प्राण सांडी ।

सर्व धर्मांची आवडी । घायेंवीण बापुडी निमाली ॥५॥

हा मद्‍भक्तीचा पर्यावो । आवडीच्या गोडिया सांगे देवो ।

ऐक भक्ताचा भजनभावो । जेणें निर्वाहो भक्तीचा ॥६॥

माझेनि अनुसंधानेंवीण । स्नान संध्या जप होम दान ।

ते अवघेचि अधर्म जाण । मद्‍भजन तें नव्हे ॥७॥

गोडी आवडी ते परपुरुषीं । मिथ्या लुडबुडी निजपतीपाशीं ।

ते पतिव्रता नव्हे जैसी । जाण भक्ति तैसी व्यभिचारी ॥८॥

नाना विषयीं ठेवूनि मन । जो करी ध्यान अनुष्ठान ।

ते जारस्त्रियेच्या ऐसें जाण । नव्हे पावन ते भक्ती ॥९॥

काया वाचा मनसा । माझे भक्तीचा पडला ठसा ।

भजतां नाठवे दिवसनिशा । भक्तीची दशा या नांव ॥१११०॥

जपेंवीण नाम वदनीं । धारणेवीण ध्यान मनीं ।

संकल्पेंवीण मदर्पणीं । सर्व कर्में करूनी सर्वदा ॥११॥

निरोधेंवीण वायुरोधू । मर्यादेवीण स्वरूपबोधू ।

विषयेंवीण सदा स्वानंदू । मद्‍भक्त शुद्धू या नांव ॥१२॥

भक्त म्हणवितां गोड वाटे । परी भजनमार्गीं हृदय फुटे ।

अकृत्रिम भक्ति जैं उमटे । तैं मी भेटें उद्धवा ॥१३॥

ऐसेनि भजनें जो भजत । तो मजमाजीं मी त्याआंत ।

भक्तांमाजीं जो उत्तम भक्त । साधु निश्चित या नांव ॥१४॥

तो पुरुषांमाजीं पुरुषोत्तम । साधूमाजीं अतिउत्तम ।

तो माझें विश्रामधाम । अकृत्रिम उद्धवा ॥१५॥

तयालागीं मी आपण । करीं सर्वांगाचें आंथरुण ।

जीवें सर्वस्वें निंबलोण । प्रतिपदीं जाण मी करीं ॥१६॥

तो मज आवडे म्हणसी कैसा । जीवासी पढिये प्राण जैसा ।

सांगतां उत्तम भक्तदशा । प्रेमपिसा देवो जाला ॥१७॥

मग न धरतु न सांवरतु । उद्धवासी कडिये घेतु ।

भुलला स्वानंदें नाचतु । विस्मयें स्फुंदतु उद्धवू ॥१८॥

मी एकु देवो हा एकु भक्तु । हेंही विसरला श्रीकृष्णनाथु ।

हा देवो मी एकु भक्तु । तें उद्धवाआंतु नुरेचि ॥१९॥

ऐसे भक्तिसाम्राज्यपटीं । दोघां पडली ऐक्यगांठी ।

तंव देवोचि कळवळला पोटीं । निजभक्तगोठी सांगावया ॥११२०॥

ऐसी उत्तम भक्तांची कथा । अतिशयें आवडे कृष्णनाथा ।

रुचलेपणें तत्त्वतां । मागुतां मागुतां सांगतू ॥२१॥

श्लोकीं प्रमेयें दिसतां अनेगें । तें श्रीकृष्णें सांडूनि मागें ।

हा ग्रंथार्थु श्रीरंगे । साक्षेपें स्वांगें लिहविला ॥२२॥

हे माझे युक्तीची कथा । नव्हे नव्हे जी सर्वथा ।

सत्य मानावें श्रोतां । ये अर्थींचा वक्ता श्रीकृष्ण ॥२३॥

श्रोतां व्हावें सावधान । मागील कथा अनुसंधान ।

दोघां पडिलें होतें आलिंगन । विस्मयें पूर्ण उद्धवू ॥२४॥

चढत प्रेमाचें भरतें । तें आवरोनि कृष्णनाथें ।

थापटूनि उद्धवातें । सावध त्यातें करी हरी ॥२५॥

उद्धवातें म्हणे तत्त्वतां । तुज आवडली भक्तिकथा ।

तेचि मी सांगेन आतां । सावधानता अवधारीं ॥२६॥

एक जाणोनि भजती मातें । एक ते केवळ भावार्थें ।

मी दोहींच्या भुललों भावातें । दोघे मातें पढियंते ॥२७॥