श्रीभगवानुवाच ।
स एष जीवो विवरप्रसूतिः प्राणेन घोषेण गुहां प्रविष्टः ।
मनोमयं सूक्ष्ममुपेत्य रूपं मात्रा स्वरो वर्ण इति स्थविष्ठः ॥१७॥
ऐक बापा उद्धवा । मी मायेच्या निजस्वभावा ।
अनुसरोनि जीवभावा । कर्तृत्व जीवा जीवत्वें ॥७९॥
जळीं प्रतिबिंबला सविता । तो जळकंपें दिसे कांपता ।
तेवीं अकर्ताचि मी दिसें कर्ता । जीव अहंतास्वभावें ॥२८०॥
राजा झालिया निद्रेआधीन । तो स्वप्नीं रंक होय आपण ।
तेवीं प्रकृतीस्तव मज जाण । जीवपण आभासे ॥८१॥
स्वयें राजा आहे आपण । तो स्वप्नीं रंकत्वें करी कोरान्न ।
तेथें जो दे पसाभर कण । त्यासी वानी आपण राजा रे तूं ॥८२॥
आपणचि राजा आहे । हें त्याचें त्यास ठाउकें नव्हे ।
तैसेंच जीवासही होये । पूर्णत्व स्वयें स्मरेना ॥८३॥
जेवीं स्वप्नाचिया अवस्था । राजा रंकक्रिया करी समस्ता ।
तेवीं अविद्येस्तव तत्त्वतां । कर्मकर्ता मी झालों ॥८४॥
तेथें वेदोक्त विधिविधान । जीवाअंगीं आदळे जाण ।
जंव नव्हे ब्रह्मज्ञान । तंव स्वधर्माचरण करावें ॥८५॥
राजा राजपदीं जागा नव्हे । तंव रंकक्रिया त्यासी संभवे ।
तेवीं जंव ब्रह्मज्ञान नव्हे । तंव सर्व करावे स्वधर्म ॥८६॥
राजा राजपदीं जागा झाला । तो भीक म्हणतांचि लाजला ।
तेवीं ब्रह्मज्ञान जो पावला । तो 'मी कर्ता' या बोला न बोले कदा ॥८७॥
जैसें रायास मिथ्या रंकपण । तेवीं परमात्म्यासी जीवत्व जाण ।
त्या जीवास शरीरीं संसरण । तें उपलक्षण अवधारीं ॥८८॥
जैसा जीव जडातें जीवविता । यालागीं जीवू ऐसी वार्ता ।
सहजें तरी स्वभावतां । चैतन्यरूपता जीवाची ॥८९॥
घटामाजीं दीपू घातला । तैं घटभरी प्रकाशू झाला ।
तोचि घरामाजीं ठेविला । घरभरी झाला प्रकाश ॥२९०॥
तेवीं शरीरमाजीं तरी जीवू । सहजें तरी हा सदाशिवू ।
येथ बोलणें न लगे बहू । जीवशिव‍अनुभवू तो ऐसा ॥९१॥
आरिशाचा सूर्य दिसे हातीं । तेवीं शरीरीं जीवाची प्रसूती ।
प्रकर्षेंसीं राहती स्थिती । यालागीं 'प्रसूती' बोलिजे ॥९२॥
आरसा अत्यंत लहान । तेथें सूर्य बिंबे संपूर्ण ।
तेवीं विदेहा देहधारण । 'विवरप्रवेशन' त्या नांव ॥९३॥
थिल्लरीं चंद्रासी अभिव्यक्ती । तो गगनींचा दिसे अधोगती ।
तेवीं शरीरीं जीवाची प्रसूती । अव्यक्त व्यक्तीं प्रवेशे ॥९४॥
जळीं सविता प्रतिबिंबला । परी तो जळें नाहीं ओला झाला ।
तेवीं कर्में करोनि संचरला । अलिप्त ठेला निजआत्मा ॥९५॥
जळीं प्रतिबिंब आंदोलायमान । तेवीं जीवासी जन्ममरण ।
थिल्लरीं चंद्र अडकला जाण पूर्ण । तेवीं कर्मबंधन जीवासी ॥९६॥
थिल्लरजळ आटलें । तेथें काय चंद्रबिंब निमालें ।
तें चंद्रबिंब होवोनि ठेलें । जाहलें निमालें दोनी मिथ्या ॥९७॥
थिल्लरींचा चंद्र काढूं जातां । तो मिथ्यात्वें न ये हाता ।
तेवीं देहीं मिथ्या जीवता । ते सत्य मानितां अतिदुःखी ॥९८॥
आरसा थोर अथवा लहान । तेथें सूर्य बिंबे संपूर्ण ।
तेवीं मी अंतर्यामी जाण । सर्वांभूतीं समान समग्र असें ॥९९॥
सूर्य थिल्लराआंतौता । अडकला दिसे समस्तां ।
तेवीं जीवासी कर्मबद्धता । मूर्ख तत्त्वतां मानिती ॥३००॥
गगनींचा सूर्यो न देखती । थिल्लरीं अडकला मानिती ।
तेवीं निर्गुणीं जया नाहीं प्रतीती । ते बद्ध म्हणती जीवातें ॥१॥
अग्निज्वाळा जाळीं आकळितां । जाळें जळे आकळूं जातां ।
तेवीं आत्मया कर्मीं बांधतां । कर्मीं कर्मता निर्धर्म ॥२॥
नाद उत्पत्तीसी ठावो । मुख्य वावो कां दुसरा घावो ।
या दोहीं वेगळा नित्य निर्वाहो । तो नादू पहा हो अनुहत ॥३॥
अनुहताचा सोलींव शब्दू । परापरतीरीं पराख्य नादू ।
ज्याचा योगियां सदा छंदू । बोलिला अनुवादू नव्हे त्याचा ॥४॥
ज्या नादाची सुखगोडी । सदाशिवूच जाणे फुडी ।
कां सनकादिकीं चोखडी । चाखिली गाढी ते चवी ॥५॥
वायूचें शोधितां सत्त्व । त्यासी एकवटलें तें शब्दतत्त्व ।
उभयचेतनें जीवित्व । मनोमयत्व धरूं पाहे ॥६॥
जे चेतनेचें चेतनत्व । तें वायूचें शोधित सत्त्व ।
तेंचि शब्दाचें निजतत्त्व । तेणे जीवित्व मनोरूप होय ॥७॥
जीवाचा शरीरसंयोग । असे सांगे तो श्रीरंग ।
आधारादिचक्रप्रयोग । क्रमेंचि साङ्ग सांगत ॥८॥
अहमिति प्रथमाध्यासें । जीवासी जीवत्व आभासे ।
तो जे जे तत्वीं प्रवेशे । तें मी ऐसें म्हणतचि ॥९॥
तेथ मी देहो म्हणतां । तत्काळ जाय पूर्णता ।
तेव्हां एकदेशी परिच्छिन्नता । देहात्मता लागली ॥३१०॥
निर्विशेष नाद अतिसूक्ष्म प्राण । त्यासहित आधारीं प्रवेशोन ।
अतिसूक्ष्म प्रथम स्फुरण । पावोनि जाण परा झाली ॥११॥
आधारचक्रीं सूक्ष्म प्राण । परा वाचा तेथींची जाण ।
मनाचें कोंवळें स्फुरण । अतिसपूरपण सूक्ष्मत्वें ॥१२॥
स्वाधिष्ठानचक्राच्या ठायीं । मनाचें वाढतें बाळसें पाहीं ।
पश्यंती वाचा तये ठायीं । बोलूं देखे परी कांहीं बोलेना ॥१३॥
तिये चक्रीं एकवटला प्राण । पुढारां न चलेचि गा जाण ।
प्राणापानां झालें भांडण । दोघेजण रूसले ॥१४॥
घरकलहो लागला भारी । मग निघाले वेगळेचारी ।
पांचही राहिले पांचापरी । ऐक निर्धारीं विचारू ॥१५॥
मागें रुसोनि गेला जाण । त्या नांव म्हणती अपान ।
रागें पुढारां आला जाण । त्या नांव प्राण म्हणताती ॥१६॥
दोहींमाजीं समत्वें जाण । नाभीं राहिला तो समान ।
कंठीं राहिला तो उदान । व्यानासी रहावया स्थान असेना ॥१७॥
अद्यापि शरीरीं जाण । व्यानासी नाहीं एक स्थान ।
तो सर्वांगीं सर्वदा जाण । परिभ्रमण करीतसे ॥१८॥
याहून धाकटे पांच प्राण । तेही वेगळे राहिले जाण ।
तिंहीं वेगळालें आपण । वस्तीसी स्थान योजिलें ॥१९॥
नाग कूर्म कृकल देवदत्तू । पांचवां धनंजय जाण तेथू ।
यांची वस्ती जे शरीरांतू । ऐक निश्चितू सांगेन ॥३२०॥
शिंक जांभई आणि ढेंकर । नाग कूर्म कृकलांचें घर ।
उचकी देवदत्ताचें बिढार । धनंजयासी थार मिळेचिना ॥२१॥
जीवदेहांचे आप्तवादापासीं । धनंजयो राहिला वस्तीसी ।
जीवें सांडिल्या शरीरासी । मुहूर्तार्ध देहासी तो वांचवी ॥२२॥
स्वाधिष्ठानाहोनि जाण । अनुक्रमें दशधा होती प्राण ।
त्यांचें स्थान मान उपलक्षण । तुज म्यां जाण सांगीतलें ॥२३॥
मागें म्यां सांगितली गोष्टी । प्राणापान रुसल्यापाठीं ।
दोघां अद्यापि नाहीं भेटी । महाहटी छांदस ॥२४॥
त्या दोघांसी करी बुझावण । तो माझा पढियंता तूं जाण ।
त्या सर्वस्व दें मी आपण । योगसाधन या नांव ॥२५॥
उद्धवा प्राणलक्षणें सांगतां । अवचटें प्राणापानसमता ।
प्रसंगीं आली कथा । त्वांही स्वभावतां ऐकावी ॥२६॥
स्वाधिष्ठानाहूनि मणिपुरा येता । जीवामनांची एकात्मता ।
सूक्ष्मप्राण तेथ वसतां । परेच्या ऐक्यता पश्यंती ॥२७॥
तेथ मनाचें खेळुगेपण । कुमार अवस्था बाणली जाण ।
तंव डोलत पुढें चाले प्राण । अनाहतस्थान ठाकिलें ॥२८॥
धरोनि पश्यंतीचें अनुसंधान । मध्यमा वाचा उपजे जाण ।
मौनाची मिठी न सोडून । करी गुणगुण आपणांत ॥२९॥
तेथ मनाची पौगंड अवस्था । मागें पुढें सांभाळितां ।
वांछी नाना भोग अवस्था । लाजा सर्वथा बोलेना ॥३३०॥
मग वेगें टाकिलें विशुद्धिस्थान । तेथ उसळत उदान झाला प्राण ।
तंव मनासी तारुण्यपण । पुरतें जाण बाणलें ॥३१॥
त्या विशुद्ध चक्राप्रती । परा मिळोनि आंतौती ।
पश्यंती मध्यमा एक होती । वाचा घुमघुमती झणत्कारें ॥३२॥
त्या झणत्कारापरिपाठीं । वक्त्रीं वाचा तत्काळ उठी ।
तारुण्यें उन्मत्त झाली मोठी । त्या स्वरवर्ण चावटी मांडिली ॥३३॥
आज्ञाचक्र भ्रूस्थान । तें याहूनि वेगळें जाण ।
तेथें वाचेसी नाहीं गमन । हंसलक्षण योग्यांचें ॥३४॥
हीं साही चक्रें अनुक्रमें जाण । चार मातृका अठ्ठावीस वर्ण ।
सोळाही स्वर संपूर्ण । हंसलक्षण योगियांचें ॥३५॥
कोण चक्रीं कोण वर्ण । मातृकांचें कोणतें स्थान ।
कोठें उठती स्वर संपूर्ण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३६॥
आधारचक्रीं चतुर्दळ उभारा । तेथ न्यसिल्या चारी मात्रा ।
व श ष स या अक्षरां । बोलिजे मात्रा शास्त्राज्ञीं ॥३७॥
स्वाधिष्ठान षड्दळ जेथ । साही वर्ण स्थापिले तेथ ।
बकरादि लकारांत । जाण निश्चित ते स्थानीं ॥३८॥
मणिपूर दशदळ निश्चित । दहा वर्ण स्थापिले तेथ ।
डकारादि फकारांत । वर्ण नांदत ते चक्रीं ॥३९॥
अनाहतचक्र द्वादशदळयुक्त । बारा वर्ण न्यसिले तेथ ।
ककारादि ठकारान्त । वर्ण विराजत ते चक्रीं ॥३४०॥
विशुद्धिचक्रींच्या सोळा दळां । अ इ उ ऋ लृ हे वर्ण सोळा ।
कंठस्थानीं मीनला मेळा । यांचा वेदीं आगळा प्रताप ॥४१॥
आज्ञाचक्र अतिअवघड । नुघडे काकीमुखाचें कवाड ।
न चले प्राणांची चडफड । मार्ग अतिगूढ लक्षेना ॥४२॥
तें आज्ञाचक्र गा द्विदळ । केवळ हंसाचें राउळ ।
तेथ पावावया योगबळ । अतिप्रबळ पाहिजे ॥४३॥
हें स्थान पावावयासाठीं । योगी झाले महाहटी ।
अभ्यास करितां अतिसंकटीं । तेही शेवटीं न पावती ॥४४॥
हें पावावया माझें स्थान । अतिगुह्य आहे अनुष्ठान ।
सोहंहंसाचें साधन । सावधान जो साधी ॥४५॥
प्राणाचेनि गमनागमनें । सोहंहंसाचेनि स्मरणें ।
सावधानें जो साधूं जाणे । तेणें पावणें हें स्थान ॥४६॥
त्यासीचि पवनजयो घडे । तोचि आज्ञाचक्रामाजीं चढे ।
तेथूनिही मार्ग काढी पुढें । अतिनिवाडें अचूक ॥४७॥
तेथ नानाभोगसमृद्धिफळें । आणिती ऋद्धिसिद्धींचें पाळें ।
तें डावलूनियां सकळें । निघे निर्मळें निजपंथें ॥४८॥
जो कां ऋद्धिसिद्धींसी भुलला । मी सिद्ध ये श्लाघे आला ।
तो आज्ञाचक्रावरोनि च्यवला । केल्या मुकला कष्टासी ॥४९॥
ज्यासी वैराग्य असे सपुरतें । तो कदा भुलेना सिद्धीतें ।
लाता हाणोनि भोगमान्यतेतें । निगे निजपंथें मजलागीं ॥३५०॥
तैं औट पीठ गोल्हाट । सांडूनि भ्रमरगुंफा कचाट ।
शोखूनि सहस्त्रदळाचे पाट । मजमाजीं सुभट मिसळले ॥५१॥
सांगतां आज्ञाचक्राची संस्था । पुढें गोडी लागली योगपंथा ।
मागील विसरलों जी कथा । क्षमा श्रोतां करावी ॥५२॥
म्हणाल वाहवटीं पडला मासा । तो परतेना जेवीं सहसा ।
ग्रंथनिरूपणीं तूं तैसा । जल्पू वायवसा कां करिसी ॥५३॥
जेवीं चुकलिया बाळकातें । माता शिकवण दे त्यातें ।
तेवीं तुमचें वचन मातें । निजहितातें द्योतक ॥५४॥
करितां चक्रांचें निरूपण । योगारूढ झालें मन ।
विसरोनि मागील निरूपण । गेलें निघून शेवटां ॥५५॥
हें ऐकोनि हांसिले श्रोते । तूं कर्ता नव्हसी येथें ।
हें कळोनि गेले आमुतें । नको परिहारातें उपपादूं ॥५६॥
आलोडितां ग्रंथकोडी । न कळे योगज्ञानाची गोडी ।
ते तुवां विशद केली फुडी । निजपरवडीविभागें ॥५७॥
तुझेनि मुखें कृष्णनाथें । श्रीभागवत जें कठिण होतें ।
तें अर्थविले यथार्थें । सत्य आमुतें मानलें ॥५८॥
हा बारावा अध्यावो । अतिगूढ बोलिला देवाधिदेवो ।
तेथींचाही त्वां अभिप्रावो । विशद पहावो विवरिला ॥५९॥
ऐसा संतीं करोनि आदरू । निर्भय दिधला नाभीकारू ।
एका जनार्दनीं हर्षनिर्भरू । केला नमस्कारू संतांसी ॥३६०॥
'वैखरी मात्रा स्वर वर्ण' । या पदांचें आलें व्याख्यान ।
तेंचि दृष्टांतें श्रीकृष्ण । उद्धवासी जाण सांगतू ॥६१॥
सूक्ष्म जीवशिवांचे मूळ । तोचि वाग्द्वारा झाला स्थूळ ।
येचि अर्थीं अति विवळ । करूनि प्रांजळ सांगत ॥६२॥