देहं च नश्वरमवस्थितमुत्थितं वा । सिद्धो न पश्यति यतोऽध्यगमत् स्वरूपम् ।
दैवादपेतमुत दैववशादुपेतं । वासो यथा परिकृतं मदिरामदांधः ॥३६॥
जया देहाचेनि मद्‍भजनें । माझें शुद्ध स्वरूप पावणें ।
त्या देहासी विसरिजे तेणें । मी माझेपणें देखेना ॥८९॥
जेवीं कां भाडियाचें घोडें । जेणें आणिलें निजधामा रोकडें ।
तें आहे कीं गेलें कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तो जैसा ॥५९०॥
हो कां भेटावया भ्रतारासी । सवें मजुर आणी विश्वासी ।
ते पतीसीं पहुडल्या राणिवसीं । त्या मजुरासी विसरली ॥९१॥
कां जो दैवयोगें पालखीं चढे । तो पूर्वील तुटके मोचडे ।
आहेत कीं गेले कोणीकडे । हें स्मरेना पुढें तेणें हरिखें ॥९२॥
हो कां बहुकाळें पत्‍नी जैसी । भर्तारू मीनल्या निजसेजेसी ।
ते निःशेष विसरे लाजेसी । देहाची तैसी दशा जाहली ॥९३॥
त्या दांपत्याचे सुखभेटी । पारकें देखतां लाज उठी ।
तेवीं देहाचें भान द्वैतदृष्टीं । मदैक्यपुष्टीं देह कैंचें ॥९४॥
एवं पावोनि माझ्या स्वरूपासी । स्वानंदपूर्ण साधकासी ।
सुखें सुखरूपता जाहली त्यासी । निजदेहासी विसरोनी ॥९५॥
मग उठलें कीं बसलें । चालतें कीं राहिलें ।
जागतें कीं निजलें । हें स्मरण ठेलें देहाचें ॥९६॥
हें धालें कीं भुकेलें । हिंवले कीं तापलें ।
प्यालें कीं तान्हलें । राहिलें उगलें स्मरेना तो ॥९७॥
हें येथें कीं तेथें । मुकें कीं बोलतें ।
होतें कीं नव्हतें । स्मरणसहितें स्मरेना तो ॥९८॥
हें ओंवळें कीं सोंवळें । चोखट कीं मैळें ।
डोळस कीं आंधळें । अंगीं पांगुळलें स्मरेना तो ॥९९॥
हें आलें कीं गेलें । होतें कीं केलें ।
जाहलें कीं मेलें । तटस्थ राहिलें स्मरेना तो ॥६००॥
हें बाळ कीं प्रौढ । मोठें कीं रोड ।
हळू कीं जड । कांहीं सदृढ स्मरेना तो ॥१॥
हें खोटे कीं भुयीं । ठायीं कीं कुठायीं ।
आहे कीं नाहीं । हेंही पाहीं स्मरेना तो ॥२॥
हें मंत्रीं कीं तंत्रीं । तीर्थीं कीं क्षेत्रीं ।
विष्ठीं कीं मूत्रीं । आहे पवित्रीं स्मरेना तो ॥३॥
जनीं कीं वनीं । अथवा निरंजनीं ।
जपीं कीं ध्यानीं । हेंही मनीं स्मरेना तो ॥४॥
हें सुजनीं कीं दुर्जनीं । बंदी कीं विमानीं ।
मंदिरीं कीं मसणीं । पाहती कोणी स्मरेना तो ॥५॥
हें गजीं कीं तुरगीं । कीं अंगनासंभोगीं ।
खरीं कीं उरगीं । अंगीच्या अंगीं स्मरेना तो ॥६॥
हें काशीं कीं कैकटीं । नरकीं कीं वैकुंठीं ।
घरी कीं कपाटीं । राहिलें नेहटी स्मरेना तो ॥७॥
हें पूजिलें कीं गांजिलें । धरिलें कीं मारिलें ।
देहाचें येकही केलें । अथवा काय झालें स्मरेना तो ॥८॥
मी शेषशयनावरी । कीं मातंगाच्या घरीं ।
कीं बैसलों शूळावरी । हेंही न स्मरी सहसा तो ॥९॥
ऐशी ज्ञात्याची निरभिमानता । माझेनि न सांगवे तत्त्वतां ।
जे पावले माझी सायुज्यता । त्यांची कथा न बोलवे ॥६१०॥
जेथ वेदां मौन पडे । स्वरवर्णेंसीं वाचा बुडे ।
त्या संतांचे पवाडे । माझेनिही निवाडे न सांगवती ॥११॥
ऐकोनि सज्ञानाची स्थिती । तुम्हांसी गमेल ऐसें चित्तीं ।
केवळ जड मूढ झाली प्राप्ती । एकही स्फूर्ती स्फुरेना ॥१२॥
जेवीं कां केवळ पाषाण । तैसें झालें अंतःकरण ।
एकही स्फुरेना स्फुरण । ज्ञातेपण घडे कैसें ॥१३॥
ऐशी धरिल्या आशंका । तेविषयीं सावध ऐका ।
ज्ञान‍अज्ञानभूमिका । अतर्क्य लोकां निश्चित ॥१४॥
केवळ जें शुद्ध ज्ञान । आणि जडमूढ अज्ञान ।
दोहींची दशा समान । तेथीलही खूण मी जाणें ॥१५॥
निबिड दाटला अंधकारू । त्यामाजीं काजळाचा डोंगरू ।
तेथ आंधळा आला विभाग करूं । तैसा व्यवहारू अज्ञाना ॥१६॥
शोधावया अध्यात्मग्रंथ भले । अंधमूकाहातीं दीधले ।
तें ऐके देखे ना बोले । तैसें जडत्वें झालें अज्ञान ॥१७॥
ऐशी अज्ञानाची गती । ऐका सज्ञानाची स्थिती ।
अपरोक्षसाक्षात्कारप्रतीती । देहीं वर्तती विदेहत्वें ॥१८॥
जेवीं कां रत्‍नें आणि गारा । दोहींचा सारिखा उभारा ।
मोल वेंचूनि नेती हिरा । फुकट गारा न घेती ॥१९॥
जैसें कण आणि फलकट । दोहींसी वाढी एकवाट ।
तैसें ज्ञानाज्ञान निकट । दिसे समसकट सारिखें ॥६२०॥
जेवीं कां खरें कुडें नाणें । पाहतां दिसे सारिखेपणें ।
खरें पारखोनि घेती देखणे । मूर्खीं नाडणें ते ठायीं ॥२१॥
तेवीं ज्ञानाज्ञानाची पेंठ । भेसळली दिसे एकवट ।
तेथ अणुभरी चुकल्या वाट । पाखंड उद्‍भट अंगीं वाजे ॥२२॥
यालागीं मद्‍भक्तीपाशीं आले । जे माझ्या विश्वासा टेंकले ।
त्यांसी म्यां निजरूप आपुलें । खरें दीधलें अतिशुद्ध ॥२३॥
माझ्या नामविश्वासासाठी । प्रल्हाद द्वंद्वें पायें पिटी ।
न घेतां मुक्ती लागे पाठीं । विश्वासें भेटी माझ्या रूपीं ॥२४॥
पावोनि माझ्या निजस्वरूपेसी । तेंचि ते झालें मद्‍भवेंसीं ।
जेवीं लवण मीनल्या जळासी । लवणपणासी मूकलें ॥२५॥
तेथ मी एक लवण । हेही विराली आठवण ।
स्वयें समुद्र झालें जाण । तेवीं सज्ञान मद्‌रूपें ॥२६॥
ऐसें पावोनि माझ्या स्वरूपासी । विसरले देह‍अभिमानासी ।
झाले चैतन्यघन सर्वांशीं । आनंदसमरसीं निमग्न ॥२७॥
जेवीं दोरीं सर्पू उपजला । नांदोनि स्वयें निमाला ।
तो दोरें नाहीं देखिला । तैसा झाला देहभावो मुक्तां ॥२८॥
तेव्हां मी तूं हे आठवण । आठवितें आहे कोण ।
विसरोनि गेलें अंतःकरण । आपण्या आपण विसरला ॥२९॥
तेथ कैंचा स्वर्ग कैंचा नरक । कैंचें चोख कैंचें वोख ।
कैंचे चतुर्दश लोक । ब्रह्म एक एकलें ॥६३०॥
कैंचें पवित्र कैंचें अपवित्र । कैचें तीर्थ कैंचें क्षेत्र ।
कैचा वेदू कैंचें शास्त्र । ब्रह्म स्वतंत्र अद्वय ॥३१॥
तेथ कैंचा उत्पत्तिविनाशू । कैंचा वैकुंठ कैलासू ।
कैंचा ब्रह्मा विष्णु महेशू । एक अविनाशू उरलासे ॥३२॥
तेथ कैंचा बोधू कैंची बुद्धी । देवपण बुडालें त्रिशुद्धी ।
लाजा निमाली मोक्षसिद्धी । कैंचा क्षीराब्धिशेषशायी ॥३३॥
तेथ माझीही भगवंतता । हारपोनि जाय तत्त्वतां ।
प्रणवाचा बुडाला माथा । ऐशी सायुज्यता पावले ॥३४॥
यालागीं देहाचें केलें ठेलें । अथवा आलें कां गेलें ।
हें स्फुरेना जें बोलिलें । ते विशद केलें या रीती ॥३५॥
अविद्या कारण देह कार्य । ते अविद्या नासोनि जाये ।
कारण नासल्या कार्य राहे । हें न घडे पाहें म्हणाल ॥३६॥
वृक्ष समूळीं उपडिला जाये । सार्द्रता तत्काळ न जाये ।
पत्र पुष्प फळ सार्द्र राहे । शुष्क होये अतिकाळें ॥३७॥
तेवीं अविद्या नासोनि जाये । भोगानुरूप दैव जें राहे ।
तेणें ज्ञाता वर्तताहे । निजदेहीं पाहे विदेहत्वें ॥३८॥
म्हणाल वाढवितां वाडेंकोडें । प्रतिपाळितां सुरवाडें ।
राखतराखतां देह पडे । प्रत्यक्ष रोकडें दिसताहे ॥३९॥
ज्याचें देह त्यासी दृढ नव्हे । तरी तें तत्काळचि पडावें ।
वांचलें असे कोणे भावें । ऐसें कांहीं जीवें कल्पाल ॥६४०॥
ज्याचें देह तो न पुसे त्यातें । तरी तें देह केवीं कर्मीं वर्ते ।
ऐशी आशंका तुम्हांतें । ऐका सावचित्तें सांगेन ॥४१॥
देहाचें उत्पत्तिस्थितिनिदान । पुरुषासी वश्य नव्हे जाण ।
त्यासी अदृष्टचि प्रमाण । दैवयोगें चळण देहाचें ॥४२॥
उठणें कां बैसणें । तें देहासी दैवगुणें ।
अदृष्टगतीं देणें घेणें । खाणें जेवणें अदृष्टें ॥४३॥
स्वदेशीं कां परदेशीं । अदृष्ट नेतसे देहासी ।
स्वर्गनरकभोगासी । अदृष्ट देहासी उपजवी ॥४४॥
यश लाभ हानि मृत्यु । देहासी अदृष्टें असे होतू ।
ज्ञाता देहासी अलिप्तू । जैसा घटांतू चंद्रमा ॥४५॥
जैशी छाया पुरुषासरसी । तैशी काया सज्ञानासी ।
ते राहिली अदृष्टापाशीं । निजकर्मासी भोगावया ॥४६॥
जन्मोनि छाया सरसी वाढे । माझी ऐशी अहंता न चढे ।
तैसेंच देह ज्ञात्याकडे । मी म्हणोनि पुढें येवों न शके ॥४७॥
सदा छाया सरिसी असे । परी कोठें असे कोठें नसे ।
हें ज्याची तो न पुसे । देहाचें तैसें वर्तन झालें ॥४८॥
छाया विष्ठेवरी पडे । कां पालखीमाजीं चढे ।
पुरुषासी सुखदुःख न जोडे । ज्ञात्यासी तेणें पाडें देहभोग ॥४९॥
येथवरी निजदेहासी । कैसेन विसर पडिला त्यासी ।
ऐक त्याही अभिप्रायासी । दृष्टांतेंसीं सांगेन ॥६५०॥
जो मोलें मदिरा पिवोनि ठाये । तो तेणें मदें नाचे गाये ।
देहवंत देह विसरोनि जाये । वस्त्र नाहीं आहे स्मरेना ॥५१॥
हा तंव ब्रह्मरस प्याला । परमानंदें तृप्त झाला ।
देहो झाला कीं मेला । आठवू ठेला तेणें मदें ॥५२॥
एवं देहाचें भरण पोषण । जन्म अथवा मरण ।
तें दैवयोगें जाण । तेंचि निरूपण हंस बोले ॥५३॥