श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक ३३ वा

प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकैः ।

विपर्ययेणापि शनैरभ्यसेन्निर्जितेन्द्रियः ॥ ३३ ॥

अभ्यासाचें लक्षण । प्रथम प्राणामार्गशोधन ।

पूरक कुंभक रेचक जाण । प्राणापानशोधक ॥१७॥

जिव्हा उपस्थ उपमर्दवे । ऐसा इंद्रियनेम जैं संभवे ।

त्यासीच हा प्राणजयो फावे । येरां नव्हे श्रमतांही ॥१८॥

प्राणशोधन तें तूं ऐक । पूरक कुंभक रेचक ।

सवेंचि रेचक पूरक कुंभक । हा उभय देख अभ्यासू ॥१९॥

इडेनें करावा प्राण पूर्ण । तो कुंभिनीनें राखावा जाण ।

मग तिनेंचि करावा रेचन । हें एक लक्षण अभ्यासीं ॥४२०॥

कां पिंगलेनें करावा पूर्ण । तो तिनेंचि करावा रेचन ।

हें एक अपरलक्षण । विचक्षण बोलती ॥२१॥

सर्वसंमत योगलक्षण । इडेनें प्राण करावा पूर्ण ।

तो कुंभकें राखावा स्तंभून । करावें रेचन पिंगलया ॥२२॥

हो कां पिंगलेनें पुरावा प्राण । तोही कुंभकें राखावा कुंभून ।

मग इडेनें सांडावा रेचून । हें विपरीत लक्षण अभ्यासीं ॥२३॥

तेथ न करावी फाडाफोडी । न मांडावी ताडातोडी ।

सांडोनियां लवडसवडी । अभ्यासपरवडी शनैःशनैः ॥२४॥

येथ मांडलिया तांतडी । तैं प्राण पडेल अनाडीं ।

मग हे थडी ना ते थडी । ऐशी परवडी साधकां ॥२५॥

जेवीं मुंगी वळंघे पर्वता । ते चढे परी पडेना सर्वथा ।

तेथ जात्यश्व चालों जातां । न चढे तत्त्वतां अतिकष्टी ॥२६॥

तैसें ये योगाभ्यासीं जाण । न चले जाणीव शहाणपण ।

जाणिवा येथ होय पतन । सर्वथा गमन घडेना ॥२७॥

ते मुंगीच्या परी योगपंथा । जो शनैःशनैः अभ्यासतां ।

प्रणवाच्या चढे माथां । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२८॥

दृढ अभ्यास आल्या हाता । जैशी साधकाची मनोगतता ।

तैसा पवन चाले तत्त्वतां । जेवीं रणाआंतौता महाशूर ॥२९॥

अभ्यासाच्या गडाडीं । प्राण खवळल्या कडाडी ।

तो प्राणापानाचे भेद मोडी । पदर फोडी चक्राचे ॥४३०॥

येथ द्विविध माझें भजन । एक तें योगयुक्त निर्गुण ।

एक तें प्रणवाभ्यासें भक्त सगुण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३१॥

ऐक प्राणायामाचे भेद । सगर्भ अगर्भ द्विविध ।

सगर्म आगमोक्तें शुद्ध । सगुण संबंध ध्यानादि ॥३२॥