प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकैः ।
विपर्ययेणापि शनैरभ्यसेन्निर्जितेन्द्रियः ॥ ३३ ॥
अभ्यासाचें लक्षण । प्रथम प्राणामार्गशोधन ।
पूरक कुंभक रेचक जाण । प्राणापानशोधक ॥१७॥
जिव्हा उपस्थ उपमर्दवे । ऐसा इंद्रियनेम जैं संभवे ।
त्यासीच हा प्राणजयो फावे । येरां नव्हे श्रमतांही ॥१८॥
प्राणशोधन तें तूं ऐक । पूरक कुंभक रेचक ।
सवेंचि रेचक पूरक कुंभक । हा उभय देख अभ्यासू ॥१९॥
इडेनें करावा प्राण पूर्ण । तो कुंभिनीनें राखावा जाण ।
मग तिनेंचि करावा रेचन । हें एक लक्षण अभ्यासीं ॥४२०॥
कां पिंगलेनें करावा पूर्ण । तो तिनेंचि करावा रेचन ।
हें एक अपरलक्षण । विचक्षण बोलती ॥२१॥
सर्वसंमत योगलक्षण । इडेनें प्राण करावा पूर्ण ।
तो कुंभकें राखावा स्तंभून । करावें रेचन पिंगलया ॥२२॥
हो कां पिंगलेनें पुरावा प्राण । तोही कुंभकें राखावा कुंभून ।
मग इडेनें सांडावा रेचून । हें विपरीत लक्षण अभ्यासीं ॥२३॥
तेथ न करावी फाडाफोडी । न मांडावी ताडातोडी ।
सांडोनियां लवडसवडी । अभ्यासपरवडी शनैःशनैः ॥२४॥
येथ मांडलिया तांतडी । तैं प्राण पडेल अनाडीं ।
मग हे थडी ना ते थडी । ऐशी परवडी साधकां ॥२५॥
जेवीं मुंगी वळंघे पर्वता । ते चढे परी पडेना सर्वथा ।
तेथ जात्यश्व चालों जातां । न चढे तत्त्वतां अतिकष्टी ॥२६॥
तैसें ये योगाभ्यासीं जाण । न चले जाणीव शहाणपण ।
जाणिवा येथ होय पतन । सर्वथा गमन घडेना ॥२७॥
ते मुंगीच्या परी योगपंथा । जो शनैःशनैः अभ्यासतां ।
प्रणवाच्या चढे माथां । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥२८॥
दृढ अभ्यास आल्या हाता । जैशी साधकाची मनोगतता ।
तैसा पवन चाले तत्त्वतां । जेवीं रणाआंतौता महाशूर ॥२९॥
अभ्यासाच्या गडाडीं । प्राण खवळल्या कडाडी ।
तो प्राणापानाचे भेद मोडी । पदर फोडी चक्राचे ॥४३०॥
येथ द्विविध माझें भजन । एक तें योगयुक्त निर्गुण ।
एक तें प्रणवाभ्यासें भक्त सगुण । तेंही लक्षण अवधारीं ॥३१॥
ऐक प्राणायामाचे भेद । सगर्भ अगर्भ द्विविध ।
सगर्म आगमोक्तें शुद्ध । सगुण संबंध ध्यानादि ॥३२॥