श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक १६ वा

शमो दमस्तपः शौचं सन्तोषः क्षान्तिरार्जवम् ।

मद्‍भक्तिश्च दया सत्यं ब्रह्मप्रकृतयस्त्विमाः ॥१६॥

उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । ब्राह्मणप्रकृति दशलक्षण ।

तुज मी सांगेन निरूपण । तें सावधान अवधारीं ॥८४॥

मनादि ज्ञानेंद्रियवृत्ती । बाह्य दृष्टीं परिचारस्थिती ।

ते आवरूनि विवेकयुक्तीं । आत्मप्रतीति धरावी ॥८५॥

तेचि वृत्तीचें धरणें ऐंसें । कृष्णसर्पाचें मुख धरणें जैसें ।

तो वेढे उकली जंव आपैसें । तव धारणासौरसें नेहटावा ॥८६॥

तेवीं वैराग्यप्रतापवशें । गुरुवचनाचेनि विश्वासें ।

अंतरवृत्तीतें ऐसें । जंव ये आत्मासमरसें निजात्मता ॥८७॥

मुख्य करूनि गुरुवचन । तदर्थी बुद्धि निमग्न ।

तत्प्रवण होय मन । `शम' तो जाण या नांव ॥८८॥

ब्राह्मणप्रकृतिमाजीं जाण । हें स्वाभाविक निजलक्षण ।

या नांव गा शमगुण । ऐक निरूपण दमाचें ॥८९॥

विषयप्रवृत्ति प्रचंड । कर्मेंद्रियांचें बळ बंड ।

विधीनें त्यांचें ठेंवूनि तोंड । सैरा वितंड विचरों नेदी ॥९०॥

वेदविधीचेनि हातें । देहनिर्वाहापुरतें ।

खाणें जेवणें इंद्रियांतें । तो जाण येथें `दम' गुण ॥९१॥

तेथ शम तो जाण मुख्य राजा । दमादि इतर त्याच्या प्रजा ।

ते दोनी सांगितले वोजा । ऐक तिजा तपोनेमु ॥९२॥

शमें ज्ञानेंद्रियौपशमु । तेचि कर्मेंद्रियां मुख्य दमु ।

याहीवारी वेदोक्त कर्मु । तें ज्ञान परमु गौरवाचें ॥९३॥

शरीरशोषणा नांव तप । तें प्रारब्धभोगानुरूप ।

हृदयीं हरि चिंतणें सद्रूप । हें मुख्य तप तपांमाजीं ॥९४॥

जो वर्ततां स्वधर्मस्थितीं । हरितें विसंबेना निजवृत्ती ।

जो निजात्मनिश्चयो चित्तीं । अहोराती विवंचित ॥९५॥

जेवीं लोभिया वाहे धन । कां तरुणालागीं तरुणी जाण ।

तैसें निजत्मविवंचन । जयाचें मन सदा करी ॥९६॥

त्या नांव गा तपोनिष्ठ । हें तपांमाजी तप वरिष्ठ ।

ब्राह्मणपकृतीमाजीं श्रेष्ठ । `तप' तें उद्‍भट या नांव ॥९७॥

ऐक `शौचा' चा निचार । तो आहे द्विप्रकार ।

अंतरि ज्ञाननिर्धार । ब्राह्य आचार वेदोक्त ॥९८॥

बाह्य मळाचें क्षाळण । मृज्जलादि वेदविधान ।

आंतर मळाचें निर्दळण । आत्मज्ञान निजनिष्ठा ॥९९॥

शुद्ध शौचाचें निर्मळपण । मुख्यत्वें उद्धवा हेंचि जाण ।

आतां संतोषाचें लक्षण । ऐक संपूर्ण सांगेन ॥१००॥

पुत्र जन्मल्या होय सुख । तो गेलिया सवेंचि दुःख ।

धन जोडलिया होय हरिख । सवेंचि शोक तन्नाशीं ॥१॥

ज्या सुखाची होतां भेटी । निःशेष मावळे दुःखकोटी ।

या नांव `सत्यसुख' सृष्टी । इतर चावटी ते मिथ्या ॥२॥

निरुपचार अंतरगती । मद्‍भावें जे सुखप्राप्ती ।

जाहलिया संपत्ती विपत्ती । जे संतोषप्राप्ती समसाम्यें ॥३॥

येचि पदीं पाठांतर । `तितिक्षा' म्हणती थोरथोर ।

ऐक त्याचेंही अर्थांतर । पदार्थविचार तो ऐसा ॥४॥

शीत-उष्ण-मृदु-कठीण । अंगीं आदळातांही जाण ।

ज्याचें डंडळीना मन । भावना पूर्ण मद्‍भावें ॥५॥

संतोषतितिक्षा-व्याख्यान । हें पांचव्या पदाचें लक्षण ।

उद्धवासी म्हणे श्रीकृष्ण । ऐक निरूपण शांतीचें ॥६॥

माझा निर्धारितां निजबोध । अंतरीं निमाले कामक्रोध ।

त्यांसी केलियाही अपराध । न मनीं विरुद्ध पुढिलांचें ॥७॥

परी तेथींची नवलपरी । अपकार्‍या होय उपकारी ।

विकार नाहीं ज्याचे अंतरीं । जाण ते खरी `निजशांति' ॥८॥

ऐशी सदा शांति संपुर्ण । तें ब्राह्मणाचें षष्ठ लक्षण ।

ऐक आर्जवाचें निरूपण । जीवींची खूण सांगेन ॥९॥

कुरूप जरी जाहली माता । तरी स्नेहासीं नाहीं कुरूपता ।

कां सुवर्णाचे नाग करितां । सोनें सर्वथा नव्हे सर्पु ॥११०॥

तेवीं कुटिलांसी कुटिलता । करावी म्हणोनि शिकवितां ।

कुटिलत्व नुपजे चित्ता । जाण तत्त्वतां तें `आर्जव' ॥११॥

गायीसी गोड व्याघ्रासी कडू । हा गंगाजळी नाहीं पवाडु ।

तेवीं आर्जवाचा पडिपाडु । विषमांही गोडु समसाम्यें ॥१२॥

या नांव जाण `आर्जव' । सातवें लक्षण अपूर्व ।

आतां निजभक्तीचा स्वभाव । देवाधिदेव सांगत ॥१३॥

वन उद्यान गंगादि जीवन । यांसी पृथ्वीचि जेवीं अधिष्ठान ।

तेवीं सकळ लक्षणां जन्मस्थान । माझी `भक्ति' जाण उद्धवा ॥१४॥

सकळ पिकांचिये प्राप्ती । आधारभूत जेवीं क्षिती ।

तेवीं सकळ लक्षणां उत्पत्ती । माझिये भक्तीमाझारीं ॥१५॥

ऐक ते भक्तीचा इत्यर्थ । सांडोनियां विषयस्वार्थ ।

जीवींहूनि मजलागीं भावार्थ । तोचि निजभक्त पैं माझा ॥१६॥

भक्त आणि करी धनार्जन । हेंचि भक्तिसी मुख्य विघ्न ।

धनलोभी तो अभक्त पूर्ण । सत्य जाण उद्धवा ॥१७॥

माझा भाव नाहीं जिव्हारीं । आहाचवाहाच माझी भक्ति करी ।

तो आंधळ्या गरुडाचे परी । उडे परी निर्धारीं स्थान नेणे ॥१८॥

माझा भावार्थ जेथ होये । तेथ मी जाती कुळ न पाहें ।

मी भावाचेनि लवलाहें । वश्य होयें निजभक्तां ॥१९॥

जेथ भावार्थे माझी आवडी । तेथ अवश्य माझी पडे उडी ।

जेणें भावार्थाची उभविली गुढी । तो जाणे गोडी मद्‍भक्तीची ॥१२०॥

जें जें भेटे तोचि देवो । ऐसा भावार्थीं ज्याचा भावो ।

तो एक पढियंता मज पहा हो । त्याचेनि भावें जीवों आम्ही उद्धवा ॥२१॥

तोचि माझा जीवप्राण । त्यासी मी सर्वस्वें करीं निंबलोण ।

मी सर्वदा त्याआधीन । जेवीं व्याली धेनु वत्सासी ॥२२॥

एवं निःसीम भावार्थाची स्थिती । त्या नांव उद्धवा माझी `भक्ती' ।

यापरी भक्तीची व्युत्पत्ती । ऐक पां ख्याती दयेची ॥२३॥

बाळक देखोनि संकटीं । जेवीं न सांवरत माय उठी ।

तेवीं दीन देखोनि दृष्टीं । ज्याचे पोटीं दया द्रवे ॥२४॥

ऐशिया दयेच्या ठायीं जाण । आपुलें पारकें पुसे कोण ।

स्वजाति-विजातिलक्षण । पुसायाही पण धीर नाहीं ॥२५॥

महापूरीं बुडतयातें । कृपाळू जाती न पुसे तेथें ।

उडी घालूनि वांचवी त्यातें । `दया' निश्चितें ती नांव ॥२६॥

दीनाचिये दयेलागीं । जो रिघे जळत्या आगीं ।

त्याचे चरण मी वंदीं वेगीं । धन्य जगीं दयाळू ॥२७॥

ऐशिये दयेचेनि गुणें । मज अनंतालागीं तेणें ।

विकत घेतलें जीवें प्राणें । कीं जाहलों पोसणें मी त्याचें ॥२८॥

यालागीं दयाळुवाचे घरीं । मी सदा नाटिका काम करीं ।

जे दयावंताचे अवसरीं । तें माझे शिरीं सर्वदा ॥२९॥

जो जाणे दिनांचा विचार । दीनदयाळू जो साचार ।

उद्धवा तो माझें निजभांडार । सुखाचें सुखसार तो माझें ॥१३०॥

या नांव गा `दया' जाण । तें हें नववें लक्षण ।

आतां सत्याची उणखूण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥३१॥

सत्याचें सत्यत्व तें ऐसे । जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशें ।

ज्यासी असत्यता न स्पर्शे । निजभक्त ऐसें निडारिलें ॥३३॥

ऐसें सत्य परिपक्वल्या पोटीं । सत्य वाचा सत्य दृष्टी ।

निजसत्यत्वें सत्य सृष्टी । पडिली तटी असत्याची ॥३३॥

यावरी गा ` सत्यत्व ' जाण । त्या नांव दहावें लक्षण ।

हें ब्राह्मणाचें संपूर्ण । कर्माचरण स्वभावें ॥३४॥

ब्राह्मणप्रकृतीचे स्थितीं । या दशलक्षणांची उत्पत्ती ।

स्वाभाविक सहजगती । अकृत्रिम स्थिति उद्धवा ॥३५॥

येंहीं दश लक्षणीं संपूर्ण । वर्णवरिष्ठ वंद्य ब्राह्मण ।

आतां क्षात्रप्रकृतीचे गुण । ऐक निरूपण उद्धवा ॥३६॥