श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक २१ वा

अहिंसा सत्यमस्तेयं अकामक्रोधलोभता ।

भूतप्रियहितेहा च धर्मोऽयं सार्ववर्णिकः ॥२१॥

हो कां उपायें जेणें तेणें । पुढिलासी जें सुख देणें ।

तें उपतिष्ठे मजकारणें । तो गुण म्यां श्रीकृष्णें वंदिजे ॥३४॥

तैसेंच परपीडा असुख । पुढिलांसी न देणें दुःख ।

तेणेंही मज होय सुख । जाण निष्टंक उद्धवा ॥३५॥

दुःख नेदूनि सुख देणें । या नांव `अहिंसा' म्हणणें ।

हा पहिला गुण जाणणें । ऐक लक्षणें सत्याचीं ॥३६॥

सत्य तें जाण पां ऐसें । ज्याचें मन वाचा असत्यदोषें ।

जागृतिस्वप्नसुषुप्तिवशें । स्पर्शलें नसे अणुमात्र ॥३७॥

निंदा आणि नरस्तवन । कदा मिथ्या न बोले वचन ।

वाचा अनसुट धरणें जाण । `सत्य' संपूर्ण या नांव ॥३८॥

हो कां अधर्माचिये जोडी । कोडी धरोनियां कवडी ।

जो रिघों नेदी दृष्टीबुडीं । फुटकी कवडी स्पर्शेना ॥३९॥

तेथेंही चोरी करणें । कां दृष्टी चुकवूनि वस्तु घेणें ।

अथवा न पुसतां नेणें । हें जीवेंप्राणें न संभवे ॥२४०॥

अन्यायोपार्जित धन । स्वप्नींही नातळे मन ।

हें `अचौर्याचें' लक्षण । तिसरा गुण उद्धवा ॥४१॥

स्वधर्में धन यावें हाता । हेहि नसे धनकामता ।

कामिनीकामाची नेणे वार्ता । परस्त्री ते माता नेमस्त ॥४२॥

हो कां स्वदाराभिगमन । तेथेंही आसक्त नसे मन ।

आश्रमधर्मार्थ जाण । प्रतिपालन स्त्रियेचें ॥४३॥

या नांव गा `अकामता' । उद्धवा जाण तत्त्वतां ।

हे चौथी लक्षणता । ऐक आतां अक्रोधु ॥४४॥

जेथ कामाचा आदरु नाहीं । तेथ क्रोधाचें न चले कांहीं ।

जेवीं आकाशाचे ठायीं । न रुपती पाहीं निजशस्त्रें ॥४५॥

जरी बीज जाहलें गोमटें । तरी भूमीविण अंकुर न फुटे ।

तैसें कामावांचूनि कोठें । क्रोध उद्भट न वाढे ॥४६॥

एवं कामाची जे बोळवण । तेचि क्रोधाचीही जाण ।

जैसें गरोदरीचें मरण । करी निर्दळपण गर्भाचें ॥४७॥

शिर तुटलिया पाठीं । हस्तपादादि क्रिया नुठी ।

काम निमालियापाठीं । निमाली गोष्टी क्रोधाची ॥४८॥

जेथ काम क्रोध नाहीं । तेथ लोभ उठी कोणे ठायीं ।

तळवटीं नसतां भुयी । वृक्ष कंहीं वाढेना ॥४९॥

शीस बोडिलें सकेशीं । तेथ राहूं न शके ऊ जैसी ।

तेवीं गेलिया कामक्रोधांसी । वस्ती लोभासी असेना ॥२५०॥

जेवीं कां भ्रताराचें मरण । घेऊनि जाय अहेवपण ।

तेवीं कामक्रोधेंवीण । लोभलक्षण असेना ॥५१॥

या नांव `निर्लोभता' । सत्य जाण सर्वथा ।

क्रोधलोभांतें वाढविता । जाण तत्त्वतां कामचि ॥५२॥

जेथ कामाचें अपूर्ण काज । तेथ क्रोधाचें खवळे तेज ।

जेव्हां कामाचें पूर्ण निज । तेव्हां नाचे भोज लोभाचें ॥५३॥

जेवीं दीपाची दीपकळा । ते सवें वागवी तेजकाजळां ।

तेवीं क्रोधलोभांचा सोहळा । कामाजवळा संतत ॥५४॥

जेवीं कां शारियाचें शीत । घामज्वरासमवेत ।

तेवीं क्रोधलोभयुक्त । जाण निश्चित कामचि ॥५५॥

जेथ कामाचा नाहीं पांगु । तेचि क्रोधलोभांचा त्यागु ।

हा समूळ उपावो चांगु । स्वयें श्रीरंगु बोलिला ॥५६॥

एवं कामत्यागें सर्वथा । त्यागु पावे क्रोधलोभता ।

भूतांसी प्रियत्वें जे हितता । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥५७॥

जैशी शक्ति आपणासी । तैसें प्रिय करावें भूतांसी ।

अगत्य विचंबु ज्याचा ज्यासी । तें तें त्यासी अर्पावें ॥५८॥

अन्न वस्त्रदान मान । पोटींच्या कळवळ्यानें जाण ।

करावें भूतीं प्रीयाचरण । हा स्वधर्म जाण सर्वांचा ॥५९॥

ऐसें प्रिय करावें भूतां । जें परिपाकीं ये त्याच्या हिता ।

जेणें प्रियें उपजे बाधकता । तें सर्वथा न करावें ॥६१॥

जो भूतप्रिय हितकारी । ऐसा जो पुरुष संसारीं ।

मी भगवंत त्याच्या घरीं । सर्व हित करीं सर्वदा ॥६२॥

त्याच्या अशुभांची होळी । भूतहितप्रियमेळीं ।

मी स्वयें करीं वनमाळी । तेचि काळीं तत्त्वतां ॥६३॥

जो सद्‍भावें सत्य साचार । भूतांसी हितत्वें प्रियकर ।

त्यासी मी भूतात्मा श्रीधर । करीं संसार सुखरुप ॥६४॥

अहिंसादि सप्तलक्षण । हा सर्वांचा स्वधर्म जाण ।

सर्वाश्रम सर्व वर्ण । त्यांसी मुख्यत्वें जाण हा धर्म ॥६५॥

चतुर्वर्णस्वभावप्रकृती । वर्णबाह्यांची लक्षणस्थिती ।

सर्व वर्णांची स्वधर्मगती । ते म्यां तुजप्रती सांगितली ॥६६॥

यावरी आश्रमस्वधर्मता । तुज मी सांगेन आतां ।

उद्धवा ऐक गा तत्त्वतां । प्रथमतां ब्रह्मचर्य ॥६७॥

ब्रह्मचर्य द्विविध जाण । एकाचें `नैष्ठिक्य' संपूर्ण ।

एक तो `उपकुर्वाण' । ऐक लक्षण दोहींचें ॥६८॥

व्रतबंध वेदाध्ययन जाहल्यापाठीं । जो परमार्थीं ठेवूनि दृष्टी ।

गृहस्थाश्रमाची न करी गोठी । `नैष्टिक्य' परिपाठी त्या नांव ॥६९॥

वेदशास्त्र संपूर्ण पठन । गुरुदक्षिणा व्रतविसर्जन ।

करूनि करी पाणिग्रहण । `उपकुर्वाण' या नांव ॥२७०॥