श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक १४ वा

नवैकादश पञ्च त्रीन् भावान् भूतेषु येन वै ।

ईक्षेताथैकमप्येषु तञ्ज्ञानं मम निश्चितम् ॥१४॥

प्रकृति पुरुष महत्तत्त्व । पंचतन्मात्रा सूक्षस्वभाव ।

अहंकारासकट `नव' । तत्त्ववैभव हे संख्या ॥६८॥

`एकादश' बोलिजेतें । तें अकराही इंद्रियें येथें ।

`पंच' ते पंचमहाभूतें । `तिनी' ते निश्चित तीन गुण ॥६९॥

हे तत्त्वसंख्या उणखूण । गणितां अठ्ठावीस जाण ।

इयें सर्व भूतीं समसमान । तत्त्वें जाण वर्तती ॥१७०॥

हिरण्यगर्भादि स्थावरान्त । तत्त्वें समान गा समस्त ।

अधिक उणें नाहीं येथ । जाण निश्चित उद्धवा ॥७१॥

तैसेंचि गा जीवचैतन्य । प्रतिबिंबलेंसे समसमान ।

जें नाम रूप अभिमान । सर्वांसी जाण प्रकाशक ॥७२॥

थिल्लरीं विहिरीं सागरीं । चंद्रमा प्रतिबिंब समचि धरी ।

तेवीं ब्रह्मादि मशकवरी । जीवत्व शरीरीं समसाम्यें ॥७३॥

भूतें समसमान चैतन्य । एकात्मता देखणें जाण ।

या नांव गा `शुद्धज्ञान' । माझाही जाण हा निश्चय ॥७४॥

आतां विज्ञानाचें लक्षण । तुज मी सांगेन संपूर्ण ।

ते श्लोकार्धें निरूपण । स्वयें नारायण सांगत ॥७५॥

एतदेव हि विज्ञानं न नथैकेन येन यत् ॥

पूर्वीं देखतेनी स्वभावें । व्यापक वस्तूनियें सर्वें ।

व्यापिलीं असती देहादि तत्त्वें । हें मानी जीवेंभावें निश्चित ॥७६॥

जेवीं कां घटमात्रास । सबाह्य व्यापक आकाश ।

तेवीं सकळ प्रपंचास । चिदाभास व्यापक ॥७७॥

ऐसें जें कां शुद्ध ज्ञान । तें ज्ञेयप्राप्तीचें कारण ।

ज्ञेय पावलिया ज्ञान । हारपे जाण वृत्तींसीं ॥१८॥

ज्ञानैकगम्य वस्तु जे । यालागीं त्या `ज्ञेय' म्हणिजे ।

ज्ञेय पावलिया ज्ञान लाजे । जेवीं कां सूर्यतेजें खद्योत ॥७९॥

जळीं रिघल्या लवण । लवणपणा मुके जाण ।

तेवीं ज्ञेय पावलिया ज्ञान । ज्ञातेपण हारवी ॥१८०॥

ज्ञेय पावलिया सम्यक । स्वरूपीं चिन्मात्रैक एक ।

तेथ मिथ्या व्याप्यव्यापक । साधक बाधक असेना ॥८१॥

जेवीं उदेलिया गभस्ती । सतारा लोपे रोहिणीपती ।

तेवीं जगेंसीं ज्ञानसंपत्ती । ज्ञेयाचे प्राप्तीपुढें लोपे ॥८२॥

ऐसें अपरोक्ष नव्हतां साङ्ग् । देहादि प्रपंचाचें लिंग ।

आत्म्यवेगळें देखे जग । शब्दें लगबग ब्रह्मज्ञाना ॥८३॥

शुद्ध शब्दिक जें ब्रह्मज्ञान । तेहीं गुणात्मक जाण ।

वस्तु निराकार निर्गुण । जन्ममरण तिशी नाहीं ॥८४॥

त्रिगुण तितुकें नाशवंत । येचि विखीं प्रस्तुत ।

सांगाताहे श्रीकृष्णनाथ । अंतवंत साकार ॥८५॥