पुरुषेश्वरयोरत्र, न वैलक्षण्यमण्वपि ।
तदन्यकल्पनाऽपार्था, ज्ञानं च प्रकृतेर्गुणः ॥११॥
जीवेश्वरांची ऐक्यता । सहजचि असे स्वभावतां ।
तेथ अणुमात्र भेदवार्ता । न रिघे सर्वथा निश्चित ॥१२॥
स्वभावें पाहतां दर्पण । एकाचें देखिजे दोन्हीपण ।
परी द्विधा नव्हेचि आपण । यापरी जाण जीवशिव ॥१३॥
अज्ञानप्रतिबिंब तें जीव । त्याचा द्रष्टा तो सदाशिव ।
तरी ऐक्यतेचें जें वैभव । तो निजस्वभाव मोडेना ॥१४॥
जेवीं दर्पणामाजीं आपण । तेवीं जीवरुपें शिवुचि जाण ।
दोनी चेतनत्वें समान । तेंही लक्षण अवधारीं ॥१५॥
जैशी चेष्टा कीजे आपण । तेचि प्रतिबिंबीं दिसे जाण ।
तेवीं ईश्वरसत्ता सचेतन । गमनागमन जीवासी ॥१६॥
जेणें स्वरुपें असे आपण । तद्रूप प्रतिबिंबीं दिसे जाण ।
तेवीं ईश्वरत्व संपूर्ण । असे अविच्छिन्न जीवामाजीं ॥१७॥
जैसा अग्नि राखां झांकोळिला । तरी अग्नि अग्निपणें असे संचला ।
तेवीं शिवासी जीवभावो आला । परी नाहीं मुकला निजत्वा ॥१८॥
आशंका ॥ "हो कां जीव शिव दोनी एक । तरी एक मलिन एक चोख ।
तैसे सदोख आणि निर्दोख । हे विशेख कां दिसती" ॥१९॥
थिल्लरीं प्रतिबिंबला सविता । त्या प्रतिबिंबाअंगीं सर्वथा ।
थिल्लरींचे मळ पाहतां । दिसती तत्त्वतां लागलेसे ॥१२०॥
तेचि निर्वाळूनि पाहतां वेगीं । बिंबप्रतिबिंबनियोगीं ।
सर्वथा मळ न लगे अंगीं । उभयभागीं विशुद्ध ॥२१॥
आरशाअंगीं टिकले मळ । सुबद्ध बैसले बहुकाळ ।
ते प्रतिबिंबाअंगीं केवळ । दिसती प्रबळ जडलेसे ॥२२॥
तो मळ जैं पडे फेडावा । तैं आरिसा साहणे तोडावा ।
परी प्रतिबिंब केव्हां । साहणे धरावा हें बोलूं नये ॥२३॥
तेवीं सदोष आणि निर्दोष । केवळ अविद्याचि हे देख ।
जीव शिव उभयतां चोख । नित्य निर्दोख निजरुपें ॥२४॥
पाहतां शुद्धत्वें स्फटिक जैसा । जे रंगीं ठेवावा दिसे त्याऐसा ।
स्वयें अलिप्त जैसातैसा । जीव स्वभावतां तैसाचि ॥२५॥
जीव स्वयें चित्स्वरुप । जे गुणीं मिळे दिसे तद्रूप ।
परी गुणदोष पुण्यपाप । जीवासी अल्प लागेना ॥२६॥
प्रत्यक्ष प्रतिबिंबीं मिथ्यता । दिसे निजबिंबाचिया सत्ता ।
तेवीं जीवशिवांसी अभिन्नता । जाण तत्त्वतां निश्चित ॥२७॥
जीवशिवांचें एकमण । तेणें सव्विसांमाजीं जाण ।
एक तत्त्व होतां न्यून । शेष तेंचि पूर्ण पंचवीस ॥२८॥
आशंका ॥ "जीवशिवांचें एकपण । ऐसें जें जाणणें तें ’ज्ञान’ ।
तें एक तत्त्व येथें आन । त्यांमाजीं जाण उपजलें ॥२९॥
तें ज्ञानतत्त्व अंगीकारितां । पंचवीस सव्वीस तत्त्वकथा ।
दोनी मतें होती वृथा " । ऐसें सर्वथा न म्हणावें ॥१३०॥
येथ मूळींचें निरुपण । श्लोकाचे अंतींचा चरण ।
ज्ञान तें प्रकृतीचा गुण । त्यासी वेगळेपण असेना ॥३१॥
गुण कर्मांच्या खटपटा । प्रपंच अज्ञानें अतिलाठा ।
ज्ञान अज्ञानाचा सत्त्ववांटा । जेवीं कांटेनि कांटा फेडिजे ॥३२॥
शोधित जो सत्त्वगुण । त्या नांव बोलिजे मुख्य ’ज्ञान’ ।
तेंही गुणांमाजीं पडे जाण । वेगळेंपण नव्हेचि तत्त्व ॥३३॥
ज्ञान स्वतंत्र तत्त्व होतें । तरी नासतीं दोनी मतें ।
तें पडे गुणाआंतौतें । यालागीं दोनी मतें निर्दुष्ट ॥३४॥
तेचि त्रिगुणांची व्यवस्था । तुज मी सांगेन आतां ।
ऐक उद्धवा तत्त्वतां । गुण सर्वथा आविद्यक ॥३५॥