श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक ३८ व ३९ वा

विषयाभिनिवेशेन नात्मानं यत्स्मरेत्पुनः ।

जन्तोर्वै कस्यचिद्धेतोर्मृत्युरत्यन्तविस्मृतिः ॥३८॥

जन्म त्वात्मतया पुंसः सर्वभावेन भूरिद ।

विषयस्वीकृतिं प्राहुर्यथा स्वप्नमनोरथः ॥३९॥

विषयाभिनिवेशें मन । ज्या स्वरुपाचें करी ध्यान ।

तद्रूप होय आपण । पूर्वदेहाचें स्मरण विसरोनियां ॥३६॥

तेंचि विस्मरण कैसें । निजबालत्व प्रौढवयसें ।

निःशेख नाठवे मानसें । पूर्वदेह तैसें विसरोनि जाय ॥३७॥

ऐसें अत्यंत विस्मरण । त्या नांव देहाचें मरण ।

त्या विसरासवें जाण । चेतना सप्राण निघोनि जाये ॥३८॥

जेव्हां चेतना जाय सप्राण । तेव्हां देहासी ये प्रेतपण ।

त्या नांव उद्धवा मरण । जन्मकथन तें ऐक ॥३९॥

स्नेहें द्वेषें अथवा भयें । अंतकाळीं जें ध्यान राहे ।

पुरुष तद्रूपचि होये । जन्मही लाहे तैसेंचि ॥४४०॥

भरत करितां अनुष्ठान । अंतीं लागलें मृगाचें ध्यान ।

तो मृगचि झाला आपण । ध्यानानुरुपें मन जन्म पावे ॥४१॥

भयास्तव भृंगाचें ध्यान । कीटकी करितां जाण ।

ते तद्रुप होय आपण । ध्यानानुरुपें मन जन्म पावे ॥४२॥

द्वेषें ध्यातां श्रीकृष्णासी । तद्रूपता झाली पौण्ड्रकासी ।

जैसें दृढ ध्यान मानसीं । ते गति पुरुषासी त्रिशुद्धी ॥४३॥

वाढवूनियां संभ्रम । अंतकाळीं आवडे सप्रेम ।

जेथें ध्यान ठसावे मनोरम । तेंचि जन्म पुरुषासी ॥४४॥

मग तेणें ध्यानानुभवें । जैसा कांहीं आकारु संभवे ।

तेथ देहाभिमान पावे । ’हें मी आघवें’ म्हणोनी ॥४५॥

येथ मन आणि अभिमान । स्वरुप एक कार्यें भिन्न ।

हें चित्तचतुष्टयलक्षण । जाणती सज्ञान एकात्मता ॥४६॥

दैवयोगें त्या देहाचें । बरवें वोखटें घडे साचें ।

तैं अभिमान घेऊनि नाचे । जन्म पुरुषाचें या नांव ॥४७॥

परी हें देह नव्हे आन । हेंही स्मरेना तें मन ।

पूर्वील जो देहाभिमान । तोचि येथ जाण आरोपी ॥४८॥

येचि अर्थीचा दृष्टांत । स्वयें सांगताहे श्रीकृष्णनाथ ।

जेवीं स्वप्न आणि मनोरथ । विसरवित निजदेहा ॥४९॥

स्वगृहीं दरिद्री निद्रित । तो स्वप्नीं होय अमरनाथ ।

मग उर्वशीप्रमुख अप्सरांत । असे मिरवत ऐरावतीं ॥४५०॥

तें दरिद्रदेह माझें गेलें । हें अमरदेह प्राप्त झालें ।

ऐसें स्वप्नीं नाहीं आठवलें । तैसें जन्म झालें जनासी ॥५१॥

मजूर राउळींचें घृत नेतां । तो तुरुंगीं चढे मनोरथा ।

मन नाचूं लागे उल्हासतां । स्वकल्पिता कल्पना ॥५२॥

सबळ वारुचें उड्डाण । म्हणूनि उडूं जातां आपण ।

पडोनि घृतकुंभ होय भग्न । पुसती जन काय झालें ॥५३॥

बळें उडाला माझा घोडा । परी स्मरेना तो फुटला घडा ।

बंदीं पडला रोकडा । नेणे बापुडा मनोरथें ॥५४॥

येथवरी तीव्र जें विस्मरण । त्या नांव देहाचें मरण ।

अतिउद्यत जें मनाचें ध्यान । तेंचि जन्म प्राण्यासी ॥५५॥

एवं आत्म्यासी जन्ममरण । तें केवळ भ्रमाचें लक्षण ।

तेचि अर्थींचें निरुपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥५६॥;