श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक ४३ वा

द्विज उवाच-नायं जनो मे सुखदुःखहेतुर्न देवतात्मा ग्रहकर्मकालाः ।

मनः परं कारणमामनन्ति संसारचक्रं परिवर्तयेद्यत् ॥४३॥

सुजन दुर्जन साधारण । ऐसे जे त्रिविध जन ।

माझ्या सुखदुःखांसी कारण । सर्वथा जाण ते नव्हती ॥७७॥

जन तितुके पांचभौतिक । माझाही देहो तोचि देख ।

जनांसी मज सहजें ऐक्य । उपजे सुखदुःख मनापाशीं ॥७८॥

देवता सुखदुःखदायक । ऐसें म्हणावें आवश्यक ।

तीं दैवतें मनःकाल्पनिक । त्याचें सुखदुःख मजसी न लगे ॥७९॥

देवतारुपें मन आपण । मनें कल्पिले देवतागण ।

ते जैं सुखदुःखें देती जाण । तैं मुख्य कारण मन झालें ॥५८०॥

जेथ जैसा मनाचा सद्भावो । तेथ तद्रूपें भासे देवी देवो ।

जेथ मनाचा विकल्प पहा हो । तेथ थिता देवो दिसेना ॥८१॥

यालागीं सकळ देवता । त्या जाण मनःकल्पिता ।

त्यांपासाव सुखदुःखव्यथा । ते मनाचे माथां निश्चित ॥८२॥

आत्मा सुखदुःखांसी कारण । हें समूळ मिथ्यावचन ।

आत्म्याचे ठायीं द्वैतभान । त्रिशुद्धी जाण असेना ॥८३॥

मी एक सुखदुःखांचा दाता । हा एक सुखदुःखांचा भोक्ता ।

हें आत्म्याचे ठायीं तत्त्वतां । जाण सर्वथा असेना ॥८४॥

जन्मकाळींचे ग्रह दारुण । म्हणों सुखदुःखांसी कारण ।

ग्रहांचा ग्रहो मन आपण । जन्ममरण भोगवी ॥८५॥

ग्रहांची ग्रहगती देहान्तवरी । मनाची ग्रहगती त्याहूनि थोरी ।

दुःख भोगवी नाना प्रकारीं । जन्मजन्मांतरीं सोडीना ॥८६॥

दुष्ट ग्रह चारी दिवस पीडी । मनाची पीडा जन्मकोडी ।

दुष्ट ग्रहो भोगूनि सोडी । मन न सोडी कल्पांतीं ॥८७॥

जैं मन न धरी देहाभिमान । तैं ग्रहांची पीडा मानी कोण ।

यालागीं सुखदुःखां कारण । मनचि जाण महाग्रहो ॥८८॥

येथ निजकर्म दुःखदायक । हेंही म्हणतां न ये देख ।

कर्म कर्मबंधमोचक । तें दुःखदायक घडे केवीं ॥८९॥

स्वकर्म शुद्ध स्वाभाविक । त्यासी मनें करुनि सकामिक ।

नानापरी अतिदुःख । योनि अनेक भोगवी ॥५९०॥

हो कां कर्माचेनि क्रियायोगें । जैं मनःसंकल्प कर्मी न लगे ।

तैं सुखदुःखांचीं अनेगें । विभांडी वेगें निजकर्म ॥९१॥

देह सुखदुःखांसी काय जाणो । आत्मा सुखदुःख सर्वथा नेणे ।

येथ सुखदुःखांचे गाडे भरणें । मनें भोगवणें निजसत्ता ॥९२॥

येथ सुखदुःखदायक । मनचि झालें असे एक ।

मनाअधीन होऊनि लोक । मिथ्या सुखदुःख भोगिती ॥९३॥

काळ सुखदुःखांचा दाता । हेंही न घडे गा सर्वथा ।

मनःसंकल्पसंकेता । काळाची सत्ता लागली ॥९४॥

अजरामर असतां आपण । मनें घेतलें मज आहे मरण ।

तेथचि काळ लागला जाण । क्षणें क्षण निर्दाळित ॥९५॥

आपुलेनि हातें आपण । पठाडे खोंविलें दाभण ।

रात्रीं रुततांचि तें जाण । सर्पभयें प्राण सांडिला ॥९६॥

त्यासी सर्प नाहीं लागला । मा विखें केवीं तो घारला ।

परी निजशंके स्वयें निमाला । तैसा काळ लागला जनासी ॥९७॥

एकासी सर्प झोंबला पाठीसी । काय रुतलें म्हणे सांगातियासी ।

तो म्हणे कांटी लागली होती कैसी । ते म्यां अनायासीं उपडिली ॥९८॥

तो नव्हे सर्पा साशंक । यालागीं त्यासी न चढेचि विख ।

निजव्यापारीं देख । यथासुख वर्तत ॥९९॥

त्यासी सांगोनि बहुकाळें खूण । देतां सर्पाची आठवण ।

तत्काळ विषें आरंबळोन । आशंका प्राण सांडिला ॥६००॥

तेवीं निर्विकल्पपुरुखा । उठी संकल्पाची आशंका ।

ते काळीं काळू देखा । बांधे आवांका निर्दळणीं ॥१॥

निःशंकपणें साचार । ज्याचें मन म्हणे मी अमर ।

त्याचें काळ वर्जी घर । काळ दुर्धर मनःशंका ॥२॥

जो निर्विकल्प निजनिवाडें । काळ सर्वथा न ये त्याकडे ।

नश्वर नाहीं मा तयापुढें । काळ कोणीकडे रिघेल ॥३॥

यापरी गा काळ देख । नव्हे सुखदुःखदायक ।;

सुखदुःखांचें जनक । मनचि एक निश्चित ॥४॥

मनःकल्पित संसार जाण । मनें कल्पिलें जन्ममरण।

संसारचक्रीं आवर्तन । मनास्तव जाण पुनःपुनः ॥५॥

हे साही प्रकार जाण । म्हणती सुखदुःखांसी कारण ।

विचारितां हें अप्रमाण । मनोजन्य सुखदुःखें ॥६॥

नवल लाघवी कैसें मन । शुद्धि उपजवी मीपण ।

चिद्रूपा लावूनि जीवपण । सुखदुःखें जाण भोगवी ॥७॥

डोळींचा कणू अल्प एक । तो शरीरासी दे अतिदुःख ।

तेवीं वासनामात्रें मन देख । दारुण सुखदुःख भोगवी ॥८॥

म्हणाल येथ अविद्या एक । ते होय सुखदुःखदायक ।

अविद्या ब्रह्म असतां देख । मनेंवीण सुखदुःख कदा नुपजे ॥९॥

अविद्या ब्रह्म असतां पाहीं । मन लीन सुषुप्तीच्या ठायीं ।

तेव्हां सुखदुःखचि नाहीं । भोग कोणेंही कंहीं देखिजेना ॥६१०॥

मन दुश्चित जेव्हां पाहीं । तेव्हां जो भोग भोगिजे देहीं ।

तें सुखदुःख न पडे ठायीं । स्वयें स्वदेहीं देखिये ॥११॥

यालागीं सुखदुःखांचें कारण । मनचि आपण्या आपण ।

तेणें लावूनि जन्ममरण । भोवंडी दारुण भवचक्रीं ॥१२॥

भवचक्रीं प्रत्यावर्तन । कोणे रीती करवी मन ।

तेचि अर्थीचें निरुपण । भिक्षु आपण्या आपण निरुपी ॥१३॥