द्विज उवाच-नायं जनो मे सुखदुःखहेतुर्न देवतात्मा ग्रहकर्मकालाः ।
मनः परं कारणमामनन्ति संसारचक्रं परिवर्तयेद्यत् ॥४३॥
सुजन दुर्जन साधारण । ऐसे जे त्रिविध जन ।
माझ्या सुखदुःखांसी कारण । सर्वथा जाण ते नव्हती ॥७७॥
जन तितुके पांचभौतिक । माझाही देहो तोचि देख ।
जनांसी मज सहजें ऐक्य । उपजे सुखदुःख मनापाशीं ॥७८॥
देवता सुखदुःखदायक । ऐसें म्हणावें आवश्यक ।
तीं दैवतें मनःकाल्पनिक । त्याचें सुखदुःख मजसी न लगे ॥७९॥
देवतारुपें मन आपण । मनें कल्पिले देवतागण ।
ते जैं सुखदुःखें देती जाण । तैं मुख्य कारण मन झालें ॥५८०॥
जेथ जैसा मनाचा सद्भावो । तेथ तद्रूपें भासे देवी देवो ।
जेथ मनाचा विकल्प पहा हो । तेथ थिता देवो दिसेना ॥८१॥
यालागीं सकळ देवता । त्या जाण मनःकल्पिता ।
त्यांपासाव सुखदुःखव्यथा । ते मनाचे माथां निश्चित ॥८२॥
आत्मा सुखदुःखांसी कारण । हें समूळ मिथ्यावचन ।
आत्म्याचे ठायीं द्वैतभान । त्रिशुद्धी जाण असेना ॥८३॥
मी एक सुखदुःखांचा दाता । हा एक सुखदुःखांचा भोक्ता ।
हें आत्म्याचे ठायीं तत्त्वतां । जाण सर्वथा असेना ॥८४॥
जन्मकाळींचे ग्रह दारुण । म्हणों सुखदुःखांसी कारण ।
ग्रहांचा ग्रहो मन आपण । जन्ममरण भोगवी ॥८५॥
ग्रहांची ग्रहगती देहान्तवरी । मनाची ग्रहगती त्याहूनि थोरी ।
दुःख भोगवी नाना प्रकारीं । जन्मजन्मांतरीं सोडीना ॥८६॥
दुष्ट ग्रह चारी दिवस पीडी । मनाची पीडा जन्मकोडी ।
दुष्ट ग्रहो भोगूनि सोडी । मन न सोडी कल्पांतीं ॥८७॥
जैं मन न धरी देहाभिमान । तैं ग्रहांची पीडा मानी कोण ।
यालागीं सुखदुःखां कारण । मनचि जाण महाग्रहो ॥८८॥
येथ निजकर्म दुःखदायक । हेंही म्हणतां न ये देख ।
कर्म कर्मबंधमोचक । तें दुःखदायक घडे केवीं ॥८९॥
स्वकर्म शुद्ध स्वाभाविक । त्यासी मनें करुनि सकामिक ।
नानापरी अतिदुःख । योनि अनेक भोगवी ॥५९०॥
हो कां कर्माचेनि क्रियायोगें । जैं मनःसंकल्प कर्मी न लगे ।
तैं सुखदुःखांचीं अनेगें । विभांडी वेगें निजकर्म ॥९१॥
देह सुखदुःखांसी काय जाणो । आत्मा सुखदुःख सर्वथा नेणे ।
येथ सुखदुःखांचे गाडे भरणें । मनें भोगवणें निजसत्ता ॥९२॥
येथ सुखदुःखदायक । मनचि झालें असे एक ।
मनाअधीन होऊनि लोक । मिथ्या सुखदुःख भोगिती ॥९३॥
काळ सुखदुःखांचा दाता । हेंही न घडे गा सर्वथा ।
मनःसंकल्पसंकेता । काळाची सत्ता लागली ॥९४॥
अजरामर असतां आपण । मनें घेतलें मज आहे मरण ।
तेथचि काळ लागला जाण । क्षणें क्षण निर्दाळित ॥९५॥
आपुलेनि हातें आपण । पठाडे खोंविलें दाभण ।
रात्रीं रुततांचि तें जाण । सर्पभयें प्राण सांडिला ॥९६॥
त्यासी सर्प नाहीं लागला । मा विखें केवीं तो घारला ।
परी निजशंके स्वयें निमाला । तैसा काळ लागला जनासी ॥९७॥
एकासी सर्प झोंबला पाठीसी । काय रुतलें म्हणे सांगातियासी ।
तो म्हणे कांटी लागली होती कैसी । ते म्यां अनायासीं उपडिली ॥९८॥
तो नव्हे सर्पा साशंक । यालागीं त्यासी न चढेचि विख ।
निजव्यापारीं देख । यथासुख वर्तत ॥९९॥
त्यासी सांगोनि बहुकाळें खूण । देतां सर्पाची आठवण ।
तत्काळ विषें आरंबळोन । आशंका प्राण सांडिला ॥६००॥
तेवीं निर्विकल्पपुरुखा । उठी संकल्पाची आशंका ।
ते काळीं काळू देखा । बांधे आवांका निर्दळणीं ॥१॥
निःशंकपणें साचार । ज्याचें मन म्हणे मी अमर ।
त्याचें काळ वर्जी घर । काळ दुर्धर मनःशंका ॥२॥
जो निर्विकल्प निजनिवाडें । काळ सर्वथा न ये त्याकडे ।
नश्वर नाहीं मा तयापुढें । काळ कोणीकडे रिघेल ॥३॥
यापरी गा काळ देख । नव्हे सुखदुःखदायक ।;
सुखदुःखांचें जनक । मनचि एक निश्चित ॥४॥
मनःकल्पित संसार जाण । मनें कल्पिलें जन्ममरण।
संसारचक्रीं आवर्तन । मनास्तव जाण पुनःपुनः ॥५॥
हे साही प्रकार जाण । म्हणती सुखदुःखांसी कारण ।
विचारितां हें अप्रमाण । मनोजन्य सुखदुःखें ॥६॥
नवल लाघवी कैसें मन । शुद्धि उपजवी मीपण ।
चिद्रूपा लावूनि जीवपण । सुखदुःखें जाण भोगवी ॥७॥
डोळींचा कणू अल्प एक । तो शरीरासी दे अतिदुःख ।
तेवीं वासनामात्रें मन देख । दारुण सुखदुःख भोगवी ॥८॥
म्हणाल येथ अविद्या एक । ते होय सुखदुःखदायक ।
अविद्या ब्रह्म असतां देख । मनेंवीण सुखदुःख कदा नुपजे ॥९॥
अविद्या ब्रह्म असतां पाहीं । मन लीन सुषुप्तीच्या ठायीं ।
तेव्हां सुखदुःखचि नाहीं । भोग कोणेंही कंहीं देखिजेना ॥६१०॥
मन दुश्चित जेव्हां पाहीं । तेव्हां जो भोग भोगिजे देहीं ।
तें सुखदुःख न पडे ठायीं । स्वयें स्वदेहीं देखिये ॥११॥
यालागीं सुखदुःखांचें कारण । मनचि आपण्या आपण ।
तेणें लावूनि जन्ममरण । भोवंडी दारुण भवचक्रीं ॥१२॥
भवचक्रीं प्रत्यावर्तन । कोणे रीती करवी मन ।
तेचि अर्थीचें निरुपण । भिक्षु आपण्या आपण निरुपी ॥१३॥