श्रीएकनाथी भागवत

ज्ञानेश्वरीतील उणीव एकनाथी भागवताने भरून काढली.


श्लोक २९ वा

एष सांख्यविधिः प्रोक्तः संशयग्रन्थिभेदनः ।

प्रतिलोमानुलोमाभ्यां परावरदृशा मया ॥२९॥

मी विवेकाचा विवेकू । मी अर्काचा आदिअर्कू ।

मी ज्ञानियांचा ज्ञानतिलकू । त्या माझा परिपाकू तें हें सांख्य ॥५९०॥

मी वेदांचा आदिवेदू । मी बोधाचा आदिबोधू ।

मी आनंदाचा निजानंदू । त्या माझा प्रबोधू तें हें सांख्य ॥९१॥

तेणें म्यां सर्वज्ञें श्रीकृष्णें । निर्धारोनि निजज्ञानें ।

सांख्ययोगउपलक्षणें । ब्रह्म अव्ययपणें दाविलें ॥९२॥

जेवीं गरगरीत वाटोळा । करतळीं दिसे आंवळा ।

तेवीं सांख्ययोगलीळा । ब्रह्म तुज डोळां दाविलें ॥९३॥

जो ब्रह्म डोळां देखों जाये । तो सर्वांगें देखणा होये ।

ऐशी सांख्यज्ञाननिजसोये । तुज म्यां पाहें दाविली ॥९४॥

हा सांख्ययोगअनुक्रम । अन्वयव्यतिरेकें उपक्रम ।

आलोडितां आकळे वर्म । अखंड ब्रह्म अद्वय ॥९५॥

उत्पत्ति-स्थिति-प्रळयांत । ब्रह्म अखंड निज नित्य ।

हेंचि सांख्ययोगें प्राप्त । जाण निश्चित साधकां ॥९६॥

ज्यांसी ब्रह्मज्ञानाचें कोड । ते सांख्ययोग पुरवी चाड ।

लिंगदेहाचें सुदृढ झाड । त्याचें समूळ बूड उन्मळी ॥९७॥

लिंगदेह अत्यंत कठिण । तें सांख्ययोगापुढें जाण ।

जेवीं अग्नीमाजीं तृण । तेवीं होय संपूर्ण भस्मांत ॥९८॥

लिंगदेह सैंधवगिरिवर । सांख्य अत्यंत प्रळयसागर ।

खवळला विरवूनि करी नीर । एकाकार निजात्मता ॥९९॥

खवळल्या अत्यंत चित्सागरा । नाना संशयजळगारा ।

उरावया नाहीं थारा । निजनिर्धारा उद्धवा ॥६००॥

सकळ संशयांचें छेदन । लिंगदेहाचें भेदन ।

करी तें सांख्ययोगज्ञान । उद्धवा जाण निश्चित ॥१॥

अनुलोम प्रतिलोम । विवंचना वाटेल दुर्गम ।

हें न करितां सांख्य सुगम । आकळे तें वर्म सांगेन ऐक ॥२॥

सांडूनि आकारविषमता । सर्व भूतीं भगवंतता ।

जो पाहे सद्भावता । सांख्य त्याचे हाता समूळ आलें ॥३॥

कां जैसें होईल कर्माचरण । तैसें सुखेंचि हो आपण ।

मी कर्ता हें तूं न म्हण । इतुकेन ब्रह्म पूर्ण तूं होसी ॥४॥

याहीवरती सुगमता । मज दिसेना सर्वथा ।

उद्धवा तुझे निजहितार्था । जाण तत्त्वतां सांगीतलें ॥५॥

हेंचि एक माझें वचन । विचारुनियां संपूर्ण ।

निजहितार्थ आपण । अवश्य जाण करावें ॥६॥;

ऐसें बोलिला देवाधिदेवो । तेथ जडला उद्धवाचा भावो ।

निःशेष ’अहं’ सांडितां पहा हो । ब्रह्म स्वयमेवो सहजचि ॥७॥

विचारितां सांख्यज्ञान । जगातें गोंवी अहंपण ।

अहंपाशीं जन्ममरण । दुःख दारुण अहंभावीं ॥८॥

ऐसा अहंभावो कठिण । सांडितां न सांडे आपण ।

येचि गुंतीचें कारण । सर्वथा जाण कळेना ॥९॥

हें पुसों जावें देवापाशीं । तेणें विशद सांगीतलें सांख्यासी ।

आतां आपुली गुंती आपल्यापाशीं । तेंचि आम्हासी कळेना ॥६१०॥

येचि अर्थी श्रीकृष्ण । पंचविसावे अध्यायीं जाण ।

सगुण-निर्गुणविभागें पूर्ण । गोड निरुपण सांगेल ॥११॥

ते सुरस रसाळ मधुर कथा । जेथ श्रीकृष्णाऐसा वक्ता ।

उद्धव शिरोमणि श्रोता । अनुपम स्वादुता ते ठायीं ॥१२॥

त्या स्वादाचें गोडपण। सांगावया समर्थ श्रीकृष्ण ।

सेवावया श्रोता अतिसज्ञान । निजभक्त जाण उद्धव ॥१३॥

ते देवभक्तसंवादगोडी । वेदशास्त्रें न जोडे जोडी ।

आलोडितां ग्रंथकोडी । ते निजगोडी नातुडे ॥१४॥

आतुडावया ते निजगोडी । जैं भाग्यें भावार्थें जोडे जोडी ।

भावार्थाचे निजआवडीं । जिव्हारींची गोडी देवो दे भक्तां ॥१५॥

एवं भावार्थापरतें कांहीं । देवासी आवडतें नाहीं ।

तो भावो नाहीं ज्यांचे ठायीं । ते मूर्ख पाहीं बालिश ॥१६॥

त्या बाळकांचा धन्य भावो । खापरें मांडूनि म्हणती देवो ।

तेथही प्रकटे देवाधिदेवो । धरिल्या निःसंदेहो विश्वास ॥१७॥

बाळकें दूध मागावयासाठीं । भावार्थें लागला देवापाठीं ।

कां क्षीराब्धि करुनि वाटी । उपमन्यावोठीं लाविली ॥१८॥

एवं भाविकू देवाचा लाहणा । देवो भाविकांचा आंदणा ।

भावेंवीण देवो जाणा । कधीं कोणा न भेटे ॥१९॥

यालागीं जेथ भावार्थ । तेथचि जोडे सुखस्वार्थ ।

भावार्थ तेथ परमार्थ । साङग साद्यंत सांपडे ॥६२०॥

ऐसा वाढविल्या भावार्थ । तेणें जोडे निर्गुणनिजस्वार्थ ।

तेचि अर्थीचा वृत्तांत । पुढिल्या अध्यायांत हरि सांगे ॥२१॥

ते कथेचें गोडपण । अमृतास विसरवी जाण ।

ऐसें रसाळ निरुपण । सादरें श्रीकृष्ण सांगेल ॥२२॥

तें श्रीकृष्णकथापीयूख । श्रोत्यांचें पावे श्रवणमुख ।

एका जनार्दनीं अतिसुख । सकौतुक व्याख्यान ॥२३॥

श्रीभागवत अत्यादरें । श्रीकृष्णकथा सविस्तरें ।

अहेर विस्तारिले साजिरे । परमार्थअळंकारें साळंकृत ॥२४॥

तेणें संत सज्जन सोयरे । गौरवीन श्रवणादरें ।

एका जनार्दनकृपाकरें । आविष्करे सामर्थ्य ॥२५॥

गौरविले सोयरे सज्जन । म्हणाल उपेक्षिले इतर जन ।

जो श्रीभागवतीं सावधान । तो परमार्थें जाण गौरवे ॥२६॥

भावार्थासारिखें गौरवण । एका जनार्दन जाणे जाण ।

एका जनार्दना शरण । आपण्या आपण गौरवी ॥६२७॥

इति श्रीभागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे

एकाकारटीकायां प्रकृतिपुरुषसांख्ययोगो नाम चतुर्विंशतितमोऽध्यायः ॥२४॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥

चोविसावा अध्याय समाप्त.