योगचर्यामिमां योगी विचरन् मद्वयपाश्रयः ।
नान्तरायैर्विहन्येत निस्पृहः स्वसुखानुभूः ॥४४॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे
श्रीकृष्णोद्धवसंवादे अष्टाविंशोऽध्यायः ॥२८॥
अनन्यप्रीतीं मज शरण । सर्वभूतीं मद्भावन ।
अभेदबुद्धीं माझें भजन । त्यासी सर्वथा विघ्न बाधीना ॥७४॥
माझ्या भक्ताचे उपसर्ग । सकळ निर्दळीं मी श्रीरंग ।
ज्यासी अनन्य भजनयोग । त्यासी माझें निजांग वस्तीसी ॥७५॥
जेथ विघ्न धांवे भक्तांकडे । तेथ तत्काळ माझी उडी पडे ।
निवारीं निजभक्तांचें सांकडें । तीं लळिवाडें पैं माझीं ॥७६॥
तीं लळिवाडें म्हणशी कैसीं । त्यांचें सांकडें मी सदा सोशीं ।
राजा दंडितां प्रल्हादासी । म्यां सर्वथा त्यासी रक्षिलें ॥७७॥
संकट मांडिलें अंबरीषासी । तैं म्यां अपमानिलें दुर्वासासीं ।
दाही गर्भवास मी स्वयें सोशीं । उणें भक्तांसी येऊं नेदीं ॥७८॥
बाधा होतां गजेंद्रासी । म्यां हातीं वसवूनि सुदर्शनासी ।
उडी घालूनि त्यापाशीं । निमिषार्धेंसीं सोडविला ॥७९॥
द्रौपदीचिये अतिसांकडीं । सभेसी करितां ते उघडी ।
म्यां निजांगें घालूनि उडी । वस्त्रांच्या कोडी पुरविल्या ॥६८०॥
द्रौपदीचिया हातीं देतां घडी । नेसतां नेसतां दिसेल ते उघडी ।
यालागीं मी लवडसवडीं । नेसतीं लुगडीं स्वयें झालों ॥८१॥
दावाग्नीं पीडितां गोपाळ । निजमुखीं म्यां गिळिली ज्वाळ ।
एथवरी भक्तांची कळवळ। मज सर्वकाळ उद्धवा ॥८२॥
द्रौण्यस्त्राचे बाधेहातीं । म्यां गर्भीं रक्षिला परीक्षिती ।
गोकुळ पीडितां सुरपती । म्यां धरिला हातीं गोवर्धन ॥८३॥
वांचवावया अर्जुनासी । दिवसा लपविलें सूर्यासी ।
हारी पतकरुनि रणभूमीसी । सत्य भीष्मासी म्यां केलें ॥८४॥
ऐसा मी भक्तसहाकारी । नित्य असतां शिरावरी ।
भक्तांसी विघ्न कोण करी । मी श्रीहरि रक्षिता ॥८५॥
जे अनुसरले मद्भक्तीसी । मी विघ्न लागों नेदीं त्या भक्तांसी ।
निजांग अर्पोनियां त्यांसी । निजीं निजसुखेंसीं नांदवीं ॥८६॥
भावें करितां माझी भक्ती । साधकां स्वसुखाची प्राप्ती ।
तेथें इच्छेंसीं कामलोभ जाती । माझी सुखस्थिति मद्भक्तां ॥८७॥
म्हणसी भक्तांसी देहांतीं । होईल निजसुखाची प्राप्ती ।
तैशी नव्हे चौथी भक्ती । देहीं वर्तती स्थिति सुखरुप ॥८८॥
देह राहो अथवा जावो । परी सुखासी नाहीं अभावो ।
यापरी मद्भक्त पहा हो । सुखें सुखनिर्वाहो भोगिती ॥८९॥
भक्त वर्ततां दिसती दही । परी ते वर्तती माझ्या ठायीं ।
मी अवघाचि त्यांच्या हृदयीं । सर्वदा पाहीं नांदत ॥६९०॥
भक्त निजबोधें मजभीतरी । मी निजांगें त्यां आंतबाहेरी ।
एवं निजसुखाच्या माजघरीं । परस्परीं नांदत ॥९१॥
मी देव तो एक भक्त । हेही बाहेरसवडी मात ।
विचारितां आंतवुटा अर्थ । मी आणि भक्त एकचि ॥९२॥
तूप थिजलें विघुरलें देख । तेवीं मी आणि भक्त दोनी एक ।
मज भक्तासी वेगळिक । कल्पांतीं देख असेना ॥९३॥
मी तो एकचि एथें । हेंही म्हणावया नाहीं म्हणतें ।
यापरी मिळोनि मातें । भक्त निजसुखातें पावले ॥९४॥
तो हा ब्रह्मज्ञानाचा कळसु । अध्याय जाण अठ्ठाविसु ।
बाप विंदानी हृषीकेशु । तेणें देउळासी कळसु मेळविला ॥९५॥
जेवीं अळंकारीं मुकुटमणी । तेवीं अठ्ठाविसावा ब्रह्मज्ञानीं ।
श्रीकृष्ण भक्तांची निजजननी । तो उद्धवालागोनी शृंगारी ॥९६॥
माता उत्तम अलंकारकोडीं । अपत्य शृंगारी अतिआवडीं ।
तेवीं उत्तमोत्तम ज्ञाननिरवडीं । उद्धव कडोविकडीं शृंगारिला ॥९७॥
मातेसी आवडे निपटणें । तेवीं उद्धव वृद्धपणींचें तानें ।
श्रीकृष्ण त्याकारणें । गुहज्ञानें शृंगारी ॥९८॥
माता बाळकातें शृंगारी । तें लेणें मागुतें उतरी ।
उद्धव शृंगारिला श्रीहरी । तें अंगाबाहेरी निघेना ॥९९॥
अंगीं लेणें जडलें अलोलिक । तेणें उद्धव झाला अमोलिक ।
पायां लागती तिनी लोक । ब्रह्मादिक पूजिती ॥७००॥
निजात्मअळंकारें श्रीपती । उद्धव शृंगारिला ब्रह्मस्थितीं ।
तेणें वंद्य झाला त्रिजगतीं । त्यातें पुराणीं पढती महाकवी ॥१॥
गोडीमाजीं श्रेष्ठ अमृत । तेंही फिकें करुनि एथ ।
उद्धवालागीं परमामृत । श्रीकृष्णें निश्चित पाजिलें ॥२॥
अमर अमृतपान करिती । तेही मरणार्णवीं बुडती ।
उद्धव अक्षयी केला श्रीपती । कथामृतीं निववूनि ॥३॥
तेणें तो सर्वांगीं निवाला । परमानंदीं तृप्त झाला ।
तेणें उद्धवत्वा विसरला । डोलों लागला स्वानंदें ॥४॥
तेव्हां स्वानंदउन्मत्तता । दुजें निर्दळी देखतां ।
संसार हाणोनि लाता । चढे माथा देवांच्या ॥५॥
चढोनि देवांचिया माथां । शेखीं गिळी देवभक्तता ।
मम सच्चिदानंदस्वानंदता । निजात्मता स्वयें झाला ॥६॥
तेथ सत्-चित्-आनंद । हाही नाहीं त्रिविध भेद ।
सदोदित परमानंद । स्वानंद शुद्ध कोंदला ॥७॥
नश्वर त्यागाचिये स्थिती । अनश्वरातें ’संत’ म्हणती ।
जडाचि करितां निवृत्ति । ’चिद्रूप’ म्हणती वस्तूतें ॥८॥
जेथ दुःखाचा नाहीं बाधु । त्यातें म्हणती ’आनंदु’ ।
एवं सच्चिदानंद शब्दु । ज्ञानसंबंधु मायिक ॥९॥
वस्तु संत ना असंत । चित् नव्हे अचित् ।
ते सुखदुःखातीत । जाण निश्चित सन्मात्र ॥७१०॥
हा अठ्ठाविशींचा निजबोध । उद्धवासी तुष्टोनि गोविंद ।
देता झाला स्वानंदकंद । भाग्यें अगाध तो एक ॥११॥
सांडोनि निजधामा जाणें । स्वयें श्रीकृष्ण ज्याकारणें ।
देता झाला निजगुह्य ठेवणें । त्याचें भाग्य वानणें तें किती ॥१२॥
जें नेदीच पित्या वसुदेवासी । जें नेदीच बंधु बळभद्रासी ।
जें नेदीच पुत्रा प्रद्युम्नासी । तें उद्धवासी दीधलें ॥१३॥
जें नेदीच देवकीमातेसी । जें नेदीच कुंती आतेसी ।
शेखीं नेदीच यशोदेसी । तें उद्धवासी दीधलें ॥१४॥
म्हणाल सांगितलें अर्जुनासी । तोही अत्यंत पढियंता त्यासी ।
त्याहातीं उतरावया धराभारासी । युद्धीं त्वरेंसीं उपदेशिला ॥१५॥
तैसें नव्हे उद्धवाकडे । सावकाश निजनिवाडें ।
गुप्त ठेवणें फाडोवाडें । अवघें त्यापुढें अर्पिलें ॥१६॥
पित्याचिया निजधनासी । स्वामित्व लाभे निजपुत्रासी ।
तेवीं श्रीकृष्णाचिया गुह्यज्ञानासी । झाला मिराशी उद्धव ॥१७॥
पांडवांमाजीं धन्य अर्जुन । यादवांमाजीं उद्धव धन्य ।
या दोघांच्या भाग्यासमान । न दिसे आन त्रिजगतीं ॥१८॥
सकळ साराचा निजसारांश । तो हा एकादशीं अठ्ठावीस ।
जेवीं यतींमाजीं परमहंस । तेवीं अष्टाविंश भागवतीं ॥१९॥
जेवीं क्षीराब्धीमाजीं शेषशयन । त्यावरी जैसा नारायण ।
तेवीं भागवतामाजीं जाण । ब्रह्मपरिपूर्ण अष्टाविंश ॥७२०॥
जेवीं वैकुंठ परम पावन । त्यावरी विराजे श्रीभगवना ।
तेवीं भागवतामाजीं जाण । विराजमान अष्टाविंश ॥२१॥
एवढया महत्त्वाचें वैभव । कृष्णकृपेनें पावला उद्धव ।
बाप निजभाग्याची धांव । ब्रह्म स्वयमेव स्वयें झाला ॥२२॥
उद्धव झाला ब्रह्मपूर्ण । त्यासी कृष्णकृपा प्रमाण ।
तें मी वाखाणीं अज्ञान । देशभाषेनें प्राकृत ॥२३॥
अंधासी सूर्य प्रसन्न । झालिया देखे तो निधान ।
तेवीं प्रकटोनि जनार्दन । हें गुह्यज्ञान बोलवी ॥२४॥
जनार्दन प्रकटला आतां । हें बोलणें माझी मूर्खता ।
तो स्वतःसिद्ध सदा असतां । हेंही झालों मी जाणता त्याचिया कृपा ॥२५॥
त्याचिया कृपें ऐसें केलें । माझें मीपण निःशेष नेलें ।
नेलेंपण देखों नाहीं दीधलें । जेवीं सूर्यें केलें अंधारा ॥२६॥
मज कृपा करील जनार्दन । हेंही नेणें मी अज्ञान ।
तेणें दयाळुवें कृपा करुन । हें गुह्यज्ञान बोलविलें ॥२७॥
निकट असतां जनार्दन । मी नेणें त्याचें महिमान ।
तेणें आपला महिमा आपण । मज मुखें जाण बोलविला ॥२८॥
मी जें म्हणे माझें मुख । तेंही जनार्दन झाला देख ।
तेणें मुखें निजात्मसुख । बोलवी निष्टंक निजात्मसत्ता ॥२९॥
एवं माझेनि नांवें कविता । परी जनार्दनचि झाला वक्ता ।
तेणें वक्तेपणें तत्त्वतां । रसाळ कथा चालविली ॥७३०॥
ब्रह्मरसें रसाळ कथा । निरुपिलें श्रीभागवता ।
त्यामाजीं ब्रह्मतल्लीनता । जाण तत्त्वतां अष्टाविंश ॥३१॥
अठ्ठाविसाव्याचें निरुपण । तें तत्त्वतां ब्रह्म परिपूर्ण ।
श्रद्धेनें करितां श्रवण । उद्धव संपूर्ण निवाला ॥३२॥
उद्धव निवोनियां आपण । स्वयें विचारिता झाला जाण ।
म्हणे हें शुद्ध आत्मज्ञान । परी प्राप्ति कठिण अबळांसी ॥३३॥
या चित्स्वरुपाची प्राप्ती । सुगम होय साधकांप्रती ।
पुढील अध्यायीं येचि अर्थीं । उद्धव विनंती करील ॥३४॥
कडा फोडोनि मार्ग कीजे । कां उंचीं फरस बांधिजे ।
तेवीं सुगमें निर्गुण पाविजे । तो उपाव पुसिजे उद्धवें ॥३५॥
ब्रह्मप्राप्तीचा सुगम उपावो । स्वयें सांगेल देवाधिदेवो ।
तो सुरस पुढील अध्यावो । साधकां पहा हो परमार्थसिद्धि ॥३६॥
पव्हणियापरिस पायउतारा । अबळीं उतरिजे भवसागरा ।
तैसा साधकांलागीं सोपारा । उपाव पुढारा हरि सांगे ॥३७॥
सीतेचेनि कृपा पडिभारें । सेतु बांधिजे रामचंद्रें ।
तेथ समुद्र तरतीं वानरें । जीं वनचरें अतिमंदें ॥३८॥
तेवीं उद्धवप्रश्नप्रीतीसीं । भवाब्धिसेतु हृषीकेशीं ।
बांधिला निजभक्तिउपायेंसीं । तेथ तरती आपैसीं भाविकें अबळें ॥३९॥
कृष्णभक्तिसेतुद्वारें । तरलीं जड मूढ पामरें ।
ते भक्ती सांगिजेल यादवेंद्रें । श्रोतां सादरें परिसावी ॥७४०॥
एका जनार्दना शरण । तेणें श्रोते सुप्रसन्न ।
पुढील अध्यायाचें कथन । तेणें साधक जन तरतील ॥४१॥
सांडूनियां एकपण । एका जनार्दना शरण ।
सुगम साधे आत्मज्ञान । तें भक्तिसाधन हरि सांगे ॥७४२॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे भगवदुद्धवसंवादे
परमहंससंहितायां एकाकारटीकायां ’परमार्थनिर्णयो’ नाम अष्टाविंशतितमोऽध्यायः ॥२८॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥
ॐ तत्सत्-श्रीकृष्णार्पणमस्तु