भवभयमपहन्तुं ज्ञानविज्ञानसारं, निगमकृदुपजर्‍हे भृङगवद्वेदसारम् ।
अमृतमुदधितश्चापाययद्भृत्यवर्गान् पुरुषमृषभमाद्यं कृष्णसंज्ञं नतोऽस्मि ॥४९॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥२९॥
संसारभयें अति त्रासले । जे कृष्णासी शरण आले ।
त्यांचें भवभय हरावया वहिलें । जेणें मथन केलें वेदार्थाचें ॥९३॥
मथूनि उपनिषद्भार । काढिलें ज्ञानविज्ञानसार ।
ज्यालागीं शिणले ज्ञाते नर । तयांसी पैल मेर ठाकेना ॥९४॥
म्हणशी निगम मथितां । वेदासी जाहली परम व्यथा ।
कृष्ण वेदांचा आदिकर्ता । तो दुःख सर्वथा हों नेदी ॥९५॥
जेवीं स्वयें वांसरुं गाय दुहितां । वाहला न लगे सर्वथा ।
तेवीं श्रीकृष्ण वेद मथितां । वेदासी व्यथा बाधीना ॥९६॥
जो सर्वज्ञ हृषीकेश । वेदार्थसार-राजहंस ।
तेणें नेदितां दुःखलेश । वेदसारांश काढिला ॥९७॥
एवं वेदार्थनिजमथित । ज्ञानविज्ञानसारामृत ।
कृष्णें काढूनि इत्यंभूत । भृत्यहितार्थ कृपा अर्पी ॥९८॥
जेवीं हळुवारपणें षट्‌पद । काढी सुमनमकरंद ।
तेवीं मथूनियां वेद । श्रीकृष्णें सार शुद्ध काढिलें ॥९९॥
यापरी श्रीकृष्णनाथ । भक्तकृपाळू कृपावंत ।
काढूनि वेदसारामृत । निजभृत्या देत निर्भय ॥१०००॥
ऐसें वेदसारामृत पूर्ण । भृत्यासी पाजूनि श्रीकृष्ण ।
निजभक्तांचें जन्ममरण । निर्दळी संपूर्ण भवभय ॥१॥
जगाचें माया मुख्य कारण । कृष्ण मायेचेंही निजकारण ।
जें स्वरुप सच्चिदानंदघन । त्यासी संज्ञा ’श्रीकृष्ण’ नामाची ॥२॥
घेऊनि माया मनुष्यनट । पुरुषांमाजीं पुरुषश्रेष्ठ ।
पूर्ण ज्ञानें ज्ञाननिष्ठ । वंद्य वरिष्ठ श्रीकृष्ण ॥३॥
त्यासी कायावाचा आणि मन । सर्वार्थीं अनन्यशरण ।
यापरी श्रीशुक आपण । करी मनें नमन श्रीकृष्णा ॥४॥
ऐसें श्रीशुकें केलें नमन । तेणें परीक्षिती सप्रेम पूर्ण ।
भक्तकृपाळू एक श्रीकृष्ण । दुसरा जाण असेना ॥५॥
उद्धव पावला परम निर्वाण । सरलें ज्ञानकथानिरुपण ।
जगीं श्रेष्ठ भगवद्भजन । भक्तांअधीन श्रीकृष्ण ॥६॥
जें जें भक्तांचें मनोगत । तें तें पुरवी श्रीकृष्णनाथ ।
शेखीं निजपदही देत । कृपा समर्थ भक्तांची ॥७॥
निजधामा निघतां श्रीकृष्ण । जरी उद्धव न करितां प्रश्न ।
तरी हें परमामृतकथन । सर्वथा श्रीकृष्ण न बोलता ॥८॥
यालागीं उद्धवाचा महाथोर । जगासी जाहला उपकार ।
भक्तिज्ञानवैराग्यसार । ज्याचेनि शार्ङगधर स्वयें वदला ॥९॥
उद्धवाचेनि धर्में जाण । भवाब्धि तरे त्रिभुवन ।
ऐसें बोलविलें गुह्यज्ञान । सप्रेम भजन तद्युक्त ॥१०१०॥
उपेक्षून चारी मुक्ती । उद्धवें थोराविली हरिभक्ति ।
एवढी उद्धवें केली ख्याती । त्रिजगती तरावया ॥११॥
एकादशाचेनि नांवें । घातली भक्तिमुक्तीची पव्हे ।
एवढी कीर्ति केली उद्धवें । जडजीवें तरावया ॥१२॥
धेनूच्या ठायीं क्षीर पूर्ण । परी हाता न ये वत्सेंवीण ।
तेवीं श्रीकृष्णाचें पूर्ण ज्ञान । उद्धवें जाण प्रगट केलें ॥१३॥
कृष्णोद्धवसंवादकथन । तें अतिशयें ज्ञान गहन ।
तेथ मी अपुरतें दीन । केवीं व्याख्यान करवलें ॥१४॥
कृष्णोद्धवज्ञान गहन । त्याचें करावया व्याख्यान ।
साह्य जाहला जनार्दन । जो सर्वी सर्वज्ञ सर्वार्थीं ॥१५॥
पदपदार्थसंगतीं । ज्ञानाची परिपाकस्थिती ।
वैराग्ययुक्त भक्तिमुक्ती । हेही व्युत्पत्ती मी नेणें ॥१६॥
माझें जें कां मीपण । तेंही जाहला जनार्दन ।
तेव्हां पदपदार्थव्याख्यान । कर्ता जाण तो एक ॥१७॥
तो एका एकपणाचेनि भावें । ऐक्यता फावली स्वभावें ।
’एकाजनार्दन’ येणें नांवें । हा ग्रंथ देवें विस्तारिला ॥१८॥
माझे बुद्धीचीही बुद्धी । जनार्दन जाहला अर्थावबोधीं ।
कवित्वयुक्ति-पदबंधीं । वदता त्रिशुद्धी जनार्दन ॥१९॥
माझें नामरुप कर्म गुण । मूळीं पाहतां मिथ्या जाण ।
परी तेंही जाहला जनार्दन । ऐसें एकपण पढियंतें ॥१०२०॥
नांवें भावें एकपण । यालागीं तुष्टला जनार्दन ।
तेणें माझ्या नांवाऐसें जाण । जगीं एकपण प्रकाशिलें ॥२१॥
’एका’या नामाचें कौतुक । पढिये जनार्दनासी आत्यंतिक ।
तेणें तो मजशीं जाहला एक । ’मी तूं’ देख म्हणतांही ॥२२॥
’एका’ या नांवाचें कौतुक । जनार्दनासी ऐसें देख ।
एकत्वीं प्रकाशी अनेक । अनेकीं एक अविकारी ॥२३॥
नांवें एक भावें एक । त्यासी देवाचें सर्वदा ऐक्य ।
मग देखतां एकानेक । भिन्नत्व देख असेना ॥२४॥
हें एकत्व जंव न ये हाता । तंव न लाभे देवाची प्रसन्नता ।
एकत्वावांचूनि सर्वथा । अकर्तात्मता कळेना ॥२५॥
जंव कर्तव्याचा अहंभावो । तंव सर्वथा न भेटे देवो ।
अहंपाशीं बद्धतेशी ठावो । मुक्तता पहा हो तत्त्यागें ॥२६॥
नामरुपा एकपण । हेंचि माझें अनुष्ठान ।
तेणें तुष्टला जनार्दन । माझें मीपण तोचि जाहला ॥२७॥
जेवीं बाहुल्यांचें खेळणें । तेथ रुसणें आणि संतोषणें ।
हें खेळवित्याचें करणें । बाहुली नेणे तो अर्थ ॥२८॥
तेवीं माझेनि नांवें कविता । करुन जनार्दन जाहला वक्ता ।
यालागीं हें ग्रंथकथा । साधुसंतां पढियंती ॥२९॥
देह अहंता ग्रंथ करितां । एकही वोवी न ये हाता ।
येथ जनार्दन जाहला वक्ता । ग्रंथ ग्रंथार्था तेणें आला ॥१०३०॥
देखोनि मराठी गोठी । न म्हणावी वृथा चावटी ।
पहावी निजबोधकसवटी । निजात्मदृष्टीं सज्जनीं ॥३१॥
संस्कृत वंद्य प्राकृत निंद्य । हे बोल काय होती शुद्ध ।
हाही अभिमानवाद । अहंता बंध परमार्थी ॥३२॥
मोलें भूमि खणितां वैरागरीं । अवचटें अनर्घ्यरत्‍न लाभे करीं ।
तें रत्‍न सांपडल्या केरीं । काय चतुरीं उपेक्षा ॥३३॥
तेवीं संस्कृत आटाटी । करितां परमार्थीं नव्हे भेटी ।
तेचि जोडल्या मराठीसाठीं । तेथ घालिती मिठी सज्ञान ॥३४॥
चकोरां चंद्रामृतप्राशन । वायसां तेथें पडे लंघन ।
तेवीं हा महाराष्ट्र ग्रंथ जाण । फळाफळपण ज्ञानाज्ञानें ॥३५॥
देवासी नाहीं भाषाभिमान । संस्कृत प्राकृत दोनी समान ।
ज्या भाषा केलें ब्रह्मकथन । त्या भाषां श्रीकृष्ण संतोषे ॥३६॥
साजुक आणि सुकलीं । सुवर्णसुमनीं नाहीं चाली ।
तेवीं संस्कृत प्राकृत बोली । ब्रह्मकथेनें आली समत्वा ॥३७॥
संस्कृत भाषा निंदा केली । तरी ते काय पावन जाहली ।
प्राकृत भाषा हरिकथा केली । ते वृथा गेली म्हणवेना ॥३८॥
जंव जंव दृढ भाषाअभिमान । तंव तंव वक्त्यासी बाधक पूर्ण ।
ज्या भाषा केलें ब्रह्मकथन । ते होय पावन हरिचरणीं ॥३९॥
माझी मराठी भाषा उघडी । परी परब्रह्मेंसीं फळली गाढी ।
जे जनार्दनें लाविली गोडी । ते चवी न सोडी ग्रंथार्थ ॥१०४०॥
हे जनार्दनकवितावाडी । ब्रह्मरसें रसाळ गाढी ।
संतसज्जन जाणती गोडी । यालागीं जोडी जोडिला ग्रंथ ॥४१॥
उद्धवव्याजें स्वयें श्रीकृष्ण । वदला पूर्ण ब्रह्मज्ञान ।
येणें छेदूनि भवबंधन । दीनजन तरावया ॥४२॥
तो हा एकादशाऐसा ग्रंथ । जेथ ठाकठोक परमार्थ ।
येणें महाकवि समस्त । निजहितार्थ पावले ॥४३॥
पक्व फळीं शुक झेंपावे । तेथ मुंगीही जाऊनि पावे ।
तेवीं महाकवींचे घेऊनि मागोवे । मीही पावें प्राकृत ॥४४॥
महारायाच्या ताटापाशीं । रिगमु नाहीं समर्थांसी ।
तेथें सुखें बैसे माशी । तेवीं हा आम्हांसी प्राकृत ग्रंथ ॥४५॥
भोजनीं धरोनि बापाचा हात । गोड तें आधीं बाळक खात ।
तेवीं हा महाकवींच्या अनुभवांत । प्राकृतें परमार्थ मीही लाभें ॥४६॥
मी लाधलों सद्गुरुचरण । तेणें हें चालिलें निरुपण ।
बाप कृपाळु जनार्दन । ग्रंथ संपूर्ण तेणें केला ॥४७॥
म्हणाल पूर्ण जाहला परमार्थ । पुढें आहे महाअनर्थ ।
तैसा नव्हे गुह्यज्ञानार्थ । स्वयें श्रीकृष्णनाथ दावील ॥४८॥
माता पिता स्त्री पुत्र जन । जाती गोत सुहृद सज्जन ।
सकळ कुळासी येतां मरण । ममता श्रीकृष्ण कदा न धरी ॥४९॥
कृष्ण आज्ञा काळ वंदी माथां । एवढी हातीं असतां सत्ता ।
तरी कुळरक्षणाची ममता । श्रीकृष्णनाथा असेना ॥१०५०॥
ज्यासी देहीं निरभिमानता । ज्यासी बाधीना कुळाची ममता ।
ते देहींची निरहंकारता । श्रीकृष्ण आतां स्वांगें दावी ॥५१॥
तें ज्ञानपरिपाकनिर्वाण । अतिगोडीचें निरुपण ।
पुढिले दों अध्यायीं जाण । श्रीशुक आपण सांगेल ॥५२॥
ते ज्ञानगुह्य निजकथा । जनार्दनकृपा तत्त्वतां ।
एका जनार्दन वक्ता । अवधान श्रोतां मज द्यावें ॥५३॥
जेथ संत अवधान देती । ते कथा वोढवे परमार्थीं ।
एका जनार्दनीं विनंती । अवधान ग्रंथार्थीं मज द्यावें ॥५४॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे भगवदुद्धवसंवादे एकाकारटीकायां परमार्थप्राप्तिसुगमोपायकथनोद्धवबदरिकाश्रमप्रवेशो नाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥२९॥श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥
अध्याय एकोणतिसावा समाप्त