इत्थं हरेर्भगवतो रुचिरावतार-वीर्याणि बालचरितानि च शंतमानि ।
अन्यत्र चेह च श्रुतानि गृणन्मनुष्यो, भक्तिं परां परमहंसगतौ लभेत ॥२८॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे एकत्रिंशोऽध्यायः ॥३१॥ समाप्त एकादशस्कंधः ॥
जन्मापासून ज्ञानघन । श्रीकृष्णचरित्र अतिपावन ।
ज्याचे संगतीं गोवळे जाण । अज्ञान जन उद्धरिले ॥३३०॥
ज्याचिया व्यभिचारसंगतीं । गोपी उद्धरल्या नेणों किती ।
कृष्ण श्यामसुंदरमूर्ती । अभिलाष चित्तीं दृढ धरितां ॥३१॥
देखोनि सुंदर कृष्ण मूर्ती । गायी वेधल्या तटस्थ ठाती ।
पशु उद्धरले कृष्णसंगतीं । मा गोपी नुद्धरती कैसेनि ॥३२॥
गायीगोपिकांचें नवल कोण । वृंदावनींचे तृण तरु पाषाण ।
कृष्णसंगें तरले जाण । ऐसा ज्ञानघन श्रीकृष्ण ॥३३॥
विषें भरोनियां निजस्तना । पूतना घेऊं आली प्राणा ।
तेही कृष्णसंगें जाणा । त्याच क्षणा उद्धरली ॥३४॥
कंसशिशुपाळादिकांसी । द्वेषेंचि तारी हृषीकेशी ।
चंदन लावितां अंगासी । अंगसंगें कुब्जेसी तारिलें ॥३५॥
उन्मत्त मदें अतिमूढ । मारुं आला कुवलयापीड ।
त्यासी मोक्षाचा सुरवाड । उद्धरिला सदृढ कृष्णाभिघातें ॥३६॥
अरिष्ट करुं आला श्रीकृष्णालागीं । तो अरिष्ट तारिला धरुनि शिंगीं ।
अघासुरें गिळितां वेगीं । चिरोनि दो भागीं उद्धरी कृष्ण ॥३७॥
कृष्णलक्षें लावूनि टाळी । बक ध्यानस्थ यमुनाजळीं ।
तोही श्रीकृष्णा सवेग गिळी । करुनि दोन फाळी तारिला कृष्णें ॥३८॥
उडवूं आला तृणावर्त । त्यासी कृष्णें भवंडिला आवर्त ।
अंगसंगेंचि कृष्णनाथ । कृपावंत वैरियां ॥३९॥
गोपाळ नेले चोरचोरुं । ठकूं आला व्योमासुरु ।
त्याचाही केला उद्धारु । मोक्षें उदारु श्रीकृष्ण ॥३४०॥
केशिया कंसाचा घोडा । श्रीकृष्णें मारुनि तारिला फुडा ।
मल्ल मर्दूनि मालखडां । मोक्षाचा उघडा सुकाळ केला ॥४१॥
काळिया नाथिला विखारु । वृक्षीं उपाडिला वत्सासुरु ।
भवाब्धीमाजीं श्रीकृष्ण तारुं । संगें उद्धारु जडमूढां ॥४२॥
जिंहीं खेळविला चक्रपाणी । ज्यांचे घरींचें प्याला पाणी ।
ज्यांचें चोरुनि खादलें लोणी । त्याही गौळणी उद्धरिल्या ॥४३॥
रुक्मया तारिला विटंबोनी । बाण तारिला भुजा छेदोनी ।
कुश (?) तारिला निर्दळूनी । मोक्षदानी श्रीकृष्ण ॥४४॥
जे जे मिनले सोयरिके । जे कां पाहूं आले कौतुकें ।
ते ते तारियेले यदुनायकें । दर्शनसुखें निववूनि ॥४५॥
पांडव तारिले पक्षपातें । वैरी तारिले शस्त्रघातें ।
यापरी श्रीकृष्णनाथें । उद्धरिलीं बहुतें निजसंगें ॥४६॥
वैरी तारिले द्वेषभावें । भक्त पावले भजनभावें ।
गोपी तारिल्या संगानुभवें । ज्या जीवें भावें अनुसरल्या ॥४७॥
गायी तारिल्या संरक्षणेंसीं । मयूर तारिले मोरविशीं ।
वृक्ष तारिले तुरंबोनि घोसीं । तारक हृषीकेशी पूर्वब्रह्मत्वें ॥४८॥
पूर्ण ब्रह्म श्रीकृष्णावतार । ज्ञानप्राधान्य लीला विचित्र ।
त्यांत परम पावन बाळचरित्र । वंद्य सर्वत्र सज्ञानां ॥४९॥
घेऊनि षड्गुणैश्चर्यसंपत्ती । अवतरली श्रीकृष्णमूर्ती ।
यश-श्री-औदार्य-कीर्ती । ज्ञान-वैराग्यस्थिती अभंग ॥३५०॥
इतर अवतारीं अवतरण । तेथें गुप्त केले साही गुण ।
कृष्णावतार ब्रह्म परिपूर्ण । पूर्ण षड्गुण प्रकाशिले ॥५१॥
यालागीं श्रीकृष्णावतारीं जाण । अनवच्छिन्न साही गुण ।
त्याचेनि अंगसंगें उद्धरण । सर्वांसी जाण सर्वदा ॥५२॥
उद्धरले श्रीकृष्णसंगतीं । अथवा कृष्णाचिया अतिप्रीतीं ।
तरले देखतां श्रीकृष्णमूर्ती । हें नवल निश्चितीं नव्हे एथें ॥५३॥
हेचि पैं गा श्रीकृष्णमूर्ती । अत्यावडीं गातां गीतीं ।
उद्धरले नेणों किती । अद्यापि उद्धरती श्रद्धाळू ॥५४॥
आवडीं गातां श्रीकृष्णकीर्ती । कीर्तिमंतां लाभे परम भक्ती ।
जीतें ’परा’ ऐसें म्हणती । ते चौथी भक्ती घर रिघे ॥५५॥
आर्तजिज्ञासु-अर्थार्थी । त्यांची सहजें राहे स्थिती ।
अखंड प्रकटे चौथी भक्ती । श्रीकृष्णकीर्ती स्वयें गातां ॥५६॥
आवडीं गातां श्रीकृष्णकीर्ती । सहजें होय विषयविरक्ती ।
शमदमादि संपत्ती । पायां लागती सहजेंचि ॥५७॥
श्रीकृष्णकीर्तीची जपमाळी । जो अखंड जपे जिव्हामूळीं ।
श्रीकृष्ण सर्वकाळीं । त्याजवळी सर्वदा ॥५८॥
आदरें जपतां श्रीकृष्णकीर्ती । श्रीकृष्ण प्रकटे सर्वभूतीं ।
सहजें ठसावे चौथी भक्ती । परमात्मस्थितीसमवेत ॥५९॥
जे भक्तीमाजीं जाण । पूज्य पूजक होय श्रीकृष्ण ।
मग पूजाविधिविधान । देवोचि आपण स्वयें होये ॥३६०॥
’अत्र गंध धूप दीप’ जाण । अवघेंचि होय श्रीकृष्ण ।
हें चौथे भक्तीचें लक्षण । आपणा आपण स्वयें भजे ॥६१॥
चौथे भक्तीचें विंदान । भोग्य भोक्ता होय श्रीकृष्ण ।
कृष्णेंसीं वेगळेपण । भक्तां अर्धक्षण असेना ॥६२॥
ते काळीं भक्तांसी जाण । देह गेह होय श्रीकृष्ण ।
जात गोत श्रीकृष्णचि आपण । संसार संपूर्ण श्रीकृष्ण होये ॥६३॥
ऐशी लाहोनि चौथी भक्ती । परमहंसाची श्रीकृष्णगती ।
ते कृष्णस्वरुप स्वयें होती । श्रीकृष्णकीर्ती वर्णितां ॥६४॥
जे स्वरुपीं नाहीं च्युती । तें कृष्णस्वरुप निश्चितीं ।
भक्त तद्रूप स्वयें होती । श्रीकृष्णकीर्ती वर्णितां ॥६५॥
श्रीकृष्णकीर्तीचें एकेक अक्षर । चहूं वेदांचें निजजिव्हार ।
सकळ शास्त्रांचें परम सार । श्रीकृष्णचरित्र कुरुराया ॥६६॥
जें वेदांचें जन्मस्थान । सकळ शास्त्रांचें समाधान।
षड्रदर्शनां बुझावण । तो आठवा श्रीकृष्ण पूर्णावतार ॥६७॥
अनंत अवतार झाले जाण । परी श्रीकृष्णावतार ज्ञानघन ।
त्याचें चरित्र अतिपावन । भवबंधनच्छेदक ॥६८॥
त्या श्रीकृष्णाची कृष्णकीर्ती । आदरें आठवितां चित्तीं ।
होय भवबंधनाची समाप्ती । जाण निश्चितीं नृपनाथा ॥६९॥
वैभव श्रीकृष्णकीर्तीसी । वैराग्य श्रीकृष्णकीर्तीपासीं ।
श्रीकृष्णकीर्ती वसे ज्यां मानसीं । ते कळिकाळासी नागवती ॥३७०॥
आळसें स्मरतां कृष्णकीर्ति । सकळ पातकें भस्म होती ।
ते श्रीकृष्णकीर्ति जे सदा गाती । त्यांसी चारी मुक्ती आंदण्या ॥७१॥
श्रीकृष्णकीर्तीचें एकेक अक्षर । निर्दळी महापातकसंभार ।
मोक्ष देऊनि अतिउदार । जगदुद्धारकारक ॥७२॥
बहु अवतारीं अवतरे देवो । परी ये अवतारींचा नवलावो ।
ज्ञानप्राधान्य लीला पहा हो । अगम्य अभिप्रावो ब्रह्मादि देवां ॥७३॥
जन्मापासून जो जो देहाडा । तो तो नीच नवा पवाडा ।
ब्रह्मसुखाचा उघडा । केला रोकडा सुकाळ ॥७४॥
अवतारांमाजीं श्रीकृष्ण । निजनिष्टंक ब्रह्म पूर्ण ।
त्याचें चरित्र ज्ञानघन । पठणें पावन जन होती ॥७५॥
ऐशी पावन कृष्णकीर्ती । पढतां वाचक उद्धरती ।
श्रद्धेनें जे श्रवण करिती । तेही तरती भवसिंधु ॥७६॥
कलियुगीं जन मंदमती । त्यांसी तरावया सुगमस्थितीं ।
श्रीकृष्ण पावन कीर्ती । कृपेनें निश्चितीं विस्तारली ॥७७॥
ऐसी पावन भगवत्कीर्ती । विस्तारली श्रीभागवतीं ।
त्यांत दशमस्कंधाप्रती । श्रीकृष्णकीर्ती अतिगोड ॥७८॥
उपजल्या दिवसापासूनी । चढोवढी प्रतिदिनीं ।
कीर्ती विस्तारी चक्रपाणी । दीनजनीं तरावया ॥७९॥
धरुनी नर-नटाचा वेष । अवतरला हृषीकेश ।
तेथें नानाचरित्रविलास । दिवसेंदिवस विस्तारी ॥३८०॥
त्याहीमाजीं बाळचरित्र । मधुर सुंदर अतिपवित्र ।
मालखडां जें केलें क्षात्र । परम पवित्र पावनत्वें ॥८१॥
जरासंध पराभवून । काळयवनातें निर्दाळून ।
तें अतिविचित्र विंदान । लाघवी श्रीकृष्ण स्वयें दावी ॥८२॥
रुक्मया रणीं विटंबून । शिशुपाळादि वीर गांजून ।
कृष्ण करी भीमकीहरण । ते परम पावन हरिलीला ॥८३॥
पट्टमहिषींचें वरण । भौमासुराचें निर्दळण ।
पारिजाताचें हरण । पाणिग्रहण सोळासहस्त्रांचें ॥८४॥
समुद्रीं वसवूनि द्वारावती । निद्रा न मोडतां निश्चितीं ।
मथुरा आणिली रातोरातीं । हे अभिनव कीर्ती कृष्णाची ॥८५॥
वत्सें वत्सप होऊनि आपण । आपुलें दावी पूर्णपण ।
ब्रह्मादिकां न कळे जाण । अवतारी श्रीकृष्ण पूर्णांशें ॥८६॥
खाऊनि भाजीचें पान । तृप्त केले ऋषिजन ।
ऐसीं चरित्रें ज्ञानप्राधान्य । परम पावन आचरला ॥८७॥
ऐसी श्रीकृष्णलीला परमाद्भुत । पाठकां करी परम पुनीत ।
ते दशमामाजीं समस्त । कथा साद्यंत सांगितली ॥८८॥
एकादशाची नवल स्थिति । मूळापासूनि परम प्राप्ती ।
ज्ञान-वैराग्य-भक्ती-मुक्ती । स्वमुखें श्रीपती संवादला ॥८९॥
प्रथमाध्यायीं वैराग्य पूर्ण । मुख्य अधिकाराचें लक्षण ।
नारदवसुदेवसंवाद जाण । भूमिशोधन साधकां ॥३९०॥
तेथें निमिजायंतसंवादन । निर्भयाचें कोण स्थान ।
उत्तम भागवत ते कोण । मायातरण कर्म ब्रह्म ॥९१॥
इत्यादि विदेहाचे नव * प्रश्न । नवांचीं नवही उत्तरें पूर्ण ।
तेचि नव नांगरण । क्षेत्रकर्षण अतिशुद्ध ॥९२॥
ते पंचाध्यायींच्या अंतीं । देवीं प्रार्थिला श्रीपती ।
कृष्ण कुलक्षयाच्या प्रांतीं । निजधामाप्रती निघेल ॥९३॥
हें उद्धवें जाणोनि आपण । निर्वेद केला जो संपूर्ण ।
तेचि कल्पनाकाशाचें निर्दळण । पालव्या छेदन विकल्पांच्या ॥९४॥
कामलोभांचे गुप्त खुंट । आडवूं लागले उद्भट ।
ते समूळ केले सपाट । अतितिखट अनुतापें ॥९५॥
क्रोधाचिया अतिजाडी । समूळ उपडिल्या महापेडी ।
शांति निवडक चोखडी । समूळ उपडी मूळेंसीं ॥९६॥
उद्धवचातक आर्तिहरण । वोळला श्रीकृष्ण कृपा-घन ।
क्षेत्र वोल्हावलें सबाह्य पूर्ण । लागली संपूर्ण निजबोधवाफ ॥९७॥
तेथें पूर्णब्रह्म निजबीज । चाडें तंतु सर्व परित्यज्य ।
श्रवणनळें अधोक्षज । पेरिलेंचि सहज स्वयें पेरी ॥९८॥
यदु अवधूत संवादस्थिती । चोविसां गुरुंची उपपत्ती ।
आगडु खणविला क्षेत्राप्रती । वोढाळ पुढती रिघों न शके ॥९९॥
चिकभरित जाहल्या पिकातें । भोरडया वोरबडिती तेथें ।
ते दशमाध्यायीं श्रीअनंतें । उडविलीं मतें भजनगोफणा ॥४००॥
अकरावे अध्यायीं जाणा । हुरडा ओंब्या आणि घोळाणा ।
तिळगुळेंसीं चाखविलें सुजाणां । मुक्तलक्षणांचेनि हातें ॥१॥
ते श्रियेचे भोक्ते एथ । सत्संगतीं भगवद्भक्त ।
ते बारावे अध्यायीं साद्यंत । कृपायुक्त सांगितले ॥२॥
विषयांची विषयावस्था । बाधक नोहे साधकांच्या चित्ता ।
तेचि त्रयोदशीं कथा । जाण तत्त्वतां सांगितली ॥३॥
एवं तेराव्या अध्यायाप्रती । जाहली पिकाची पूर्ण निष्पत्ती ।
तेचि हंसगीत उपपत्ती । समाधि श्रीपती सांगोनि गेला ॥४॥
समाधीं सांठवलें जें पीक । तें कैसेनि पावती साधक ।
तदर्थीं भजनपूर्वक । चौदावा देख निरुपिला ॥५॥
पीक चढतचढतां हातीं । माझारीं ऋद्धिसिद्धी झडपोनि नेतीं ।
ते सिद्धित्यागाची उपपत्ती । पंधराव्याप्रती दाविली ॥६॥
पीक न माये त्रिजगतीं । तरी त्याच्या सांठवना किती ।
त्या षोडशाध्यायीं विभूती । उद्देशें श्रीपती दावूनि गेला ॥७॥
क्षेत्र अधिकारी एथें जाण । चारी आश्रम चारी वर्ण ।
सतरावा अठरावा निरुपण । वांटे संपूर्ण विभागिले ॥८॥
एकूणिसाव्या अध्यायीं जाण । करुनि पिकाची संवगण ।
जेणें कोंडेनि वाढले कण । तो कोंडा सांडूनि जाण कण घ्यावे ॥९॥
ऐसे निवडिले जे शुद्ध कण । तेथें प्राप्ताप्राप्तीचें लक्षण ।
त्रिविधविभागनिरुपण । विसावा जाण निरुपिला ॥४१०॥
जे भागा आले शुद्ध कण । ते राखावे आपले आपण ।
गुणदोषांचे चोरटे जाण । खळें फोडून कण नेती ॥११॥
सर्वांच्या भागा येताती कण । परी खावों न लाहती चोरा भेण ।
थोर थोर नागविले जाण । यालागीं संरक्षण दृढ कीजे ॥१२॥
गुणदोषांची नवलकथा । मिळणीं मिळोनि आप्तता ।
ठकूनि नेती सर्वस्वतां । दाणाही हातां नेदिती येवों ॥१३॥
गुणदोष आतुर्बळी । सज्ञानातें तत्काळ छळी ।
जो गुणदोषांतें निर्दळी । तो महाबळी तिहीं लोकीं ॥१४॥
हे शिकवण उद्धवें ऐकतां । तो म्हणे चोरांचा प्रतिपाळिता ।
तुझा वेदचि गा तत्त्वतां । गुणदोष प्रबळता त्याचेनि अंगें ॥१५॥
मुख्य चोरांचा कुरुठा । तुझा वेदचि महाखाटा ।
त्यामाजीं गुणदोषाचा घरटा । नाना चेष्टा तो शिकवी ॥१६॥
एवं प्रतिपाळोनि गुणदोषांसी । वेद नागवी समस्तांसी ।
एवं उद्धवें वेदांच्या शिसीं । कुडेपणासी स्थापिलें ॥१७॥
तो वेदानुवाद नव्हे कुडा । ऐसा प्रतिपदीं दिधला झाडा ।
ते निरुपणीं अति चोखडा । अध्याय रोकडा एकविसावा ॥१८॥
चोर कोणे मार्गें येती । पिकलें पीक ज्या वाटां नेती ।
तो मार्ग बुजावया निश्चितीं । तत्त्वसंख्याउपजती बाविसावा ॥१९॥
मुख्यत्वें ज्ञानाचें संरक्षण । दृढ शांतीचें कारण ।
तें भिक्षुगीतनिरुपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगोनि गेला ॥४२०॥
मुख्य चोरांचें चोरटेपण । मनापाशीं असे जाण ।
तें मनोजयाचें लक्षण । भिक्षुगीतनिरुपण तेविसावा ॥२१॥
चोर जन्मती जिचे पोटीं । ते मुख्यत्वें प्रकृति खोटी ।
पिकल्या पिका करुनि लुटी । लपती शेवटीं तीमाजीं ॥२२॥
आदीं निर्गुण अंतीं निर्गुण । मध्यें मिथ्या प्रकृतीसीं त्रिगुण ।
हें मुख्य पिकाचें संरक्षण । केलें निरुपण चोविसावा ॥२३॥
मोकळें पीक असतां शेतीं । पशु पक्षी चोर रिघों न शकती ।
ते सहज संरक्षण उपपत्ती । निर्गुणोक्तीं पंचविसावा ॥२४॥
स्त्री कामाची धाडी जाण । सकळ पिकासी नागवण ।
पुरुरवा नागवला आपण । इतरांचा कोण पडिपाडू ॥२५॥
कामासक्ति करितां जाण । प्रमदाबंदीं पडिले पूर्ण ।
त्यांसी अनुताप करी सोडवण । हें केलें निरुपण सव्विसावां ॥२६॥
निकोप पीक लागल्या हातीं । त्याची करावया निष्पत्ती ।
क्रियायोगाची निजस्थिती । सत्ताविसाव्याप्रती प्रकाशिली ॥२७॥
एवं पीक भोगिलें सकळ । त्याचा परिपाक पक्वान्न सबळ ।
अठ्ठाविसावा अमृतफळ । अतिरसाळ निजगोडया ॥२८॥
मृदु मधुर अतिअरुवार । तेणें वासेंचि निवे जेवणार ।
त्याचा सेवितां ग्रासमात्र । सबाह्य अभ्यंतर नित्यतृप्ती ॥२९॥
आकांक्षेसी निवाली भूक । सुखावरी लोळे तृप्तिसुख ।
तो हा अठ्ठाविसावा देख । अलोकिक निजगोडया ॥४३०॥
अठ्ठाविसाव्याची निजगोडी । चाखाया अतिआवडीं ।
ब्रह्मादिकां अवस्था गाढी । चवी चोखडी अनुपम ॥३१॥
हें जीव्हेवीण जेवण । रसनेवीण गोडपण ।
अदंताचे दांत पाडूनि पूर्ण । आपुली आपण चवी चाखे ॥३२॥
श्रीकृष्णें परवडी ऐशी । ताट केलें उद्धवासी ।
एका जनार्दन चरणींची माशी । सुखें त्या रसासी स्वयें सेवी ॥३३॥
जेथ रिगमु नाहीं थोरथोरांसी । तेथें सुखेंचि रिघे माशी ।
एवं धाकुटे जे होती सर्वांशीं । कृष्णरस त्यांसी सुसेव्य ॥३४॥
अगम्य योगें योगभांडार । गुह्यज्ञानें ज्ञानगंभीर ।
परम सुखाचें सुखसार । अतिगंभीर अठ्ठाविसावा ॥३५॥
या जेवणीं जे धाले नर । त्यांचे तृप्तीचे सुखोद्गार ।
तो एकूणतिसावा सधर । अतिविचित्र निरुपण ॥३६॥
एकूणतिसाव्याची स्थिती । दृढ आकळली होय हातीं ।
तैं सकळ भागवताची गती । ये धांवती तयापाशीं ॥३७॥
एकूणतिसावा अध्यावो । साध्यसाधना एकात्मभावो ।
निर्दळोनि अहंभावो । परमानंदें पहा हो उद्गार देत ॥३८॥
सकळ भोजनां मंडण । तांबूल आणि चंदन ।
तो तिसावा एकतिसावा जाण । श्रीकृष्णनिर्याण निजबोधु ॥३९॥
येणें भोजनें जे नित्य तृप्त । त्यांसी ममताबाध नव्हे प्राप्त ।
सकळ कुळ निर्दळूनि एथ । निजधामा निश्चित हरि गेला ॥४४०॥
पूर्ण ब्रह्मानुभव ज्यासी । एथवरी ममता नसावी त्यासी ।
हें स्वांगें दावूनि हृषीकेशी । निजधामासी स्वयें गेला ॥४१॥
श्रीभागवत महाक्षेत्र । तेथें ब्रह्मा मुख्य बीजधर ।
नारद तेथें मिरासीकर । पेरणी विचित्र तेणें केली ॥४२॥
तेथें श्रीव्यासें अतिशुद्ध । बांधारे घातले दशविध ।
पीक पिकलें अगाध । स्वानंदबोध निडारे ॥४३॥
तेथ शुक बैसला सोंकारा । तेणें फोडिला हरिकथा पागोरा ।
पाप पक्ष्यांचा थारा । उडविला पुरा निःशेष ॥४४॥
त्याची एकादशीं जाण । उद्धवें केली संवगण ।
काढिले निडाराचे कण । अतिसघन कृष्णोक्तीं ॥४५॥
तेथ नानायुक्तिपडिपाडीं । उत्तमोत्तम प्रश्नपरवडी ।
केलीं पक्वान्नें चोखडीं । त्यांची नीच नवी गोडी अविनाशी ॥४६॥
ते अविनाशी निजगोडी । पदोपदीं अतिचोखडी ।
एकादशामाजीं रोकडी । उद्धवाचिये जोडी उपकार जगा ॥४७॥
त्या उद्धवाचे मागिले पंक्तीं । त्यक्तोदक श्रवणार्थी ।
शुकमुखें परीक्षिती । निजात्मतृप्तीं निमाला ॥४८॥
त्या समर्थाचिये पंक्तीं । भावार्थदीपिका धरोनि हातीं ।
श्रीधरें दावितां पदपदार्थी । निजात्मस्थितीं निवाला ॥४९॥
तेथ देशभाषा-पदपक्षेंसीं । एका जनार्दनकृपेची माशी ।
तृप्त होय अवघ्यांसरशीं । निषेध तिशी असेना ॥४५०॥
एका-जनार्दनी मांजर वेडें । भावार्थदीपिका उजियेडें
हे रस देखोनि चोखडे । ताटापुढें पैं आलें ॥५१॥
’मीयों मीयों’ करितां स्मरण । कृपेनें तुष्टले सज्जन ।
शेष प्रसाद देऊनि जाण । संतृप्त पूर्ण मज केलें ॥५२॥
एका जनार्दनाचें पोसणें । मी मांजर जाहलों नीचपणें ।
चाटितां संतांचें शेषभाणें । म्यां तृप्ती पावणें परिपूर्ण ॥५३॥
हो कां त्या समर्थांच्या ताटीं । ब्रह्मरसें पूर्ण भरली वाटी ।
ते मी अत्यंत प्रेमें चाटीं । स्वानंदपुष्टीं संतोषें ॥५४॥
जो काया मनें आणि वाचा । सद्भावें विनीत होय नीचा ।
तोचि अधिकारी एकादशाचा । हा जनार्दनाचा उपदेश ॥५५॥
जंव जंव देहीं ज्ञानाभिमान । जंव जंव योग्यता सन्मान ।
तंव तंव एकादशाचें ज्ञान । सर्वथा जाण अनोळख ॥५६॥
सर्वभूतीं भगवद्भजन । सद्भावें जंव नुपजे पूर्ण ।
तंववरी एकादशाचें ज्ञान । सर्वथा जाण कळेना ॥५७॥
यापरी श्रीभागवतक्षेत्र । पीक पिकलें परम पवित्र ।
तेथें सुखी होती साधक नर । ज्यांसी अत्यादर सर्वभूतीं ॥५८॥
एकादश क्षेत्र नव्हे जाण । हा चित्समुद्र परिपूर्ण ।
येथें जो जैसा होय निमग्न । तो तैसाचि आपण रत्नें लाभे ॥५९॥
हा एकादश नव्हे निर्धारीं । जीवगजेंद्राच्या उद्धारीं ।
सवेगवेगें पावला श्रीहरी । ज्ञानचक्र करीं घेऊनी ॥४६०॥
हेही नव्हे एकादशाची थोरी । अहं-हिरण्यकशिपू विदारी ।
तो हा प्रकटला नरहरी । भक्तकैवारी कृपापूर्ण ॥६१॥
गंगा यमुना दोनी साङग । कृष्ण उद्धव उत्तम चांग ।
गुप्त सरस्वती ज्ञानवोघ । त्रिवेणी-प्रयाग एकादश ॥६२॥
तेथ वैराग्य-माघमासीं जाण । श्रद्धाअरुणोदयीं नित्य स्नान ।
करितां होऊनि पावन । कृष्णपदवी पूर्ण पावती ॥६३॥
हेही एकादशाची नव्हे कोटी । कृष्ण उद्धवांची गुह्य गोष्टी ।
हे बहुकल्प कपिलाषष्ठी । पर्वणी गोमटी निजसाधकां ॥६४॥
ते पर्वकाळीं जे निमग्न । ते तत्काळ पावती कल्याण ।
बाधूं न शके जन्ममरण । ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥६५॥
हा एकादश नव्हे जाण । एकतिसां खणांचें वृंदावन ।
एथ नित्य वसे श्रीकृष्ण । स्वानंदपूर्ण निजसत्ता ॥६६॥
एथ पंध्राशतें श्लोक । तेचि पानें अत्यंत चोख ।
माजीं ज्ञानमंजरीचे घोख । अतिसुरेख शोभती ॥६७॥
तेथ जे घालिती निजजीवन । ते होती परम पावन ।
स्वयें ठाकती कृष्णसदन । ब्रह्म परिपूर्ण स्वानंदें ॥६८॥
जे वंदिती मुळींच्या उदका । जे लाविती मूळमृत्तिका ।
ते वंद्य होती तिहीं लोकां । नित्य निजसखा श्रीकृष्ण जोडे ॥६९॥
जे पठणरुपें जाणा । प्रत्यगावृत्ति प्रदक्षिणा ।
सद्भावें करिती सुजाणा । ते श्रीकृष्णचरणां विनटती ॥४७०॥
ये कथेच्या विचित्र लीला । जे नित्य घालिती रंगमाळा ।
ते नागवती कळिकाळा । सदा त्यांजवळा श्रीकृष्ण ॥७१॥
हें एकादशाचें वृंदावन । जो श्रवणें करी नित्य पूजन ।
त्यासी प्रसन्न होऊनि श्रीकृष्ण । देहाभिमान निर्दळी ॥७२॥
तेथ मननाची पुष्पांजळी । जो अनुदिनीं अर्पी त्रिकाळीं ।
तोही पावे हरिजवळी । निजात्ममेळीं निजनिष्ठा ॥७३॥
हें श्रीभागवत-वृंदावन । मेळवूनि संत सज्जन ।
ये कथेचें करी जो व्याख्यान । तें महापूजन निरपेक्ष ॥७४॥
हें देखूनि महापूजन । संतोषे श्रीजनार्दन ।
श्रोते वक्ते जे सावधान । त्यांसी निजात्मज्ञान स्वयें देत ॥७५॥
श्रवणें पठणें मननें । अर्थावबोधव्याख्यानें ।
एकादशें समान देणें । जाणें तानें त्या नाहीं ॥७६॥
श्रवण मनन नव्हे पठण । तरी एकादशाचें पुस्तक जाण ।
ब्राह्मणासी द्यावें दान । विवेकज्ञान तेणें उपजे ॥७७॥
एकादश द्यावें दान । करावें एकादशाचें पूजन ।
करितां एकादशाचें स्मरण । पाप संपूर्ण निर्दळे ॥७८॥
एकादशसंग्रह जो करी । श्रीकृष्ण तिष्ठे त्याचे घरीं ।
जो एकादशाची श्रद्धा धरी । ज्ञान त्यामाझारीं स्वयें रिघे ॥७९॥
श्लोक श्लोकार्ध पादमात्र । नित्य स्मरे ज्याचें वक्त्र ।
तोही होय परम पवित्र । अतिउदार एकादश ॥४८०॥
अवचटें जातां कार्यांतरीं । दृष्टी पदे एकादशावरी ।
तैं पातकां होय रानभरी । आपधाकें दूरी तीं पळती ॥८१॥
तो एकादश ज्याचे करीं । देव वंदिती त्यातें शिरीं ।
तो निजांगें जग उद्धरी । एवढी थोरी एकादशा ॥८२॥
सकळ पुराणांमाझारीं । हा एकादश वनकेसरी ।
भवगजातें विदारी । क्षणामाझारीं श्र्लोकार्धें ॥८३॥
’मामेकमेव शरणं’ । याचि श्लोकाचें करितां पठण ।
मायेचा गळा धरोनि जाण । अपधाकें पूर्ण संसार निमे ॥८४॥
’निरपेक्षं मुनि शांतं’ । हा श्लोक चढे जैं हात ।
तैं सेवकां सेवी श्रीकृष्णनाथ । भवभय तेथ उरे कैंचें ॥८५॥
एकादशाचा एकेक श्लोक । होय भवबंधच्छेदक ।
जेथ वक्ता यदुनायक । तेथ हा विशेख म्हणों नये ॥८६॥
श्रीभागवतामाजीं जाण । एकादश मोक्षाचें स्थान ।
यालागीं श्लोकार्धमात्रें परिपूर्ण । भवबंधन निर्दळी ॥८७॥
श्रीकृष्ण वेदांचें जन्मस्थान । त्याचे मुखींचें हें निरुपण ।
तेथें सकळ वेदार्थ जाण । माहेरा आपण स्वयें येती ॥८८॥
यालागीं एकादशीं वेदार्थ । माहेरीं सुखावले समस्त ।
ते साधकासी परमार्थ । स्वानंद देत संपूर्ण ॥८९॥
मंथोनि वेदशास्त्रार्थ । व्यासें केलें महाभारत ।
त्या भारताचा मथितार्थ । श्रीभागवत-हरिलीला ॥४९०॥
त्या भागवताचा सारांश । तो हा जाण एकादश ।
तेथ वक्ता स्वयें हृषीकेश । परब्रह्मरस प्रबोधी ॥९१॥
भागवतामाजीं एकाद्श । जैसा यतींमाजीं परमहंस ।
का देवांमाजीं जगन्निवास । तैसा एकादश अति वंद्य ॥९२॥
पक्ष्यांमाजीं राजहंस । रसांमाजीं सिद्धरस ।
तैसा भागवतामाजीं एकादश । परम सुरस स्वानंदें ॥९३॥
तीर्थ क्षेत्र वाराणसी । पावनत्वें गंगा जैशी ।
जीवोद्धारीं एकादशी । महिमा तैसी अनिर्वाच्य ॥९४॥
त्या एकादशाची टीका । जनार्दनकृपा करी एका ।
तो एकत्वाच्या निजसुखा । फळे भाविका सद्भावें ॥९५॥
धरोनि बालकाचा हातु । बाप अक्षरें स्वयें लिहिवितु ।
तैसा एकादशाचा अर्थु । बोलविला परमार्थु जनार्दनें ॥९६॥
कैसा चालवावा ग्रंथ । केवीं राखावा पदपदार्थ ।
ये व्युत्पत्तीची नेणें मी मात । बोलवी समर्थ जनार्दन ॥९७॥
जनार्दनें नवल केलें । मज मूर्खाहातीं ज्ञान बोलविलें ।
ग्रंथीं परमार्थरुप आणिलें । वाखाणविलें एकादशा ॥९८॥
एकाद्शाचा पदपदार्थ । शास्त्रवक्त्त्यां अतिगूढार्य ।
तोही वाखाणविला परमार्थ । कृपाळु समर्थ मी जनार्दन ॥९९॥
जनार्दनें ऐसें केलें । माझें मीपण निःशेष नेलें ।
मग परमार्था अर्थविलें । बोलवूनि बोलें निजसत्ता ॥५००॥
खांबसूत्राचीं बाहुलीं । सूत्रधार नाचवी भलीं ।
तेवीं ग्रंथार्थाची बोली । बोलविली श्रीजनार्दनें ॥१॥
अवघा श्रीजनार्दनचि देखा । तोचि आडनांवें जाहला ’एका’ ।
तेणें नांवें ग्रंथ नेटका । अर्थूनि तात्त्विकां तत्त्वार्थ दावी ॥२॥
कवित्वीं घातलें माझें नांव । शेखीं नांवाचा नुरवी ठाव ।
ऐसें जनार्दनवैभव । अतिअभिनव अलोलिक ॥३॥
ग्रंथ देखोनियां सज्ञान । म्हणती ज्ञाता एका जनार्दन ।
जवळीं जाहलिया दर्शन । मूर्ख संपूर्ण मानिती ॥४॥
एका जनार्दनाचा वृत्तांत । एक म्हणती ’भला भक्त ।
एक म्हणती जीवन्मुक्त । प्रपंची निश्चित मानिती एक ॥५॥
अहो हा एका जनार्दन । नाहीं आसन न देखे ध्यान ।
मंत्र मुद्रा माळा जपन । उपासकलक्षण या नाहीं ॥६॥
कोण मंत्र असे यासी । काय उपदेशी शिष्यांसी ।
हें कळों नेदी कोणासी । भुललीं भाविकें त्यासी अतिभावार्थें ॥७॥
नुसत्या हरिनामाचे घोष । लावूनि भुलविले येणें लोक’ ।
ऐसे नाना विकल्प अनेक । जनार्दन देह उपजवी स्वयें ॥८॥
मी जेथ झाडा देऊं जायें । तें बोलणें जनार्दनचि होये ।
युक्तिप्रयुक्तीचें पाहें । मीपण न राहे मजमाजीं ॥९॥
एवं माझें मीपण समूळीं । श्रीजनार्दन स्वयें गिळी ।
आतां माझी हाले जे अंगुळी । ते ते क्रिया चाळी श्रीजनार्दन ॥५१०॥
निमेषोन्मेषांचे संचार । श्वासोच्छवासांचें परिचार ।
सकळ इंद्रियांचा व्यापार । चाळिता साचार श्रीजनार्दन ॥११॥
जेथ मी म्हणों जाये कविता । ते जनार्दनचि होय तत्त्वतां ।
माझें मीपण धरावया पुरता । ठाव रिता नुरेचि ॥१२॥
माझें जें कां मीपण । जनार्दन जाहला आपण ।
एका जनार्दना शरण । ग्रंथ संपूर्ण तेणें केला ॥१३॥
हेही बोल बोलतां जाण । खुणा वारी जनार्दन ।
झाडा सूचितां संपूर्ण । वेगळेंपण अंगीं लागे ॥१४॥
आतां वेगळा अथवा एक । अवघा जनार्दन स्वयें देख ।
तेणें ग्रंथार्थाचे लेख । अत्यंत चोख विस्तारिले ॥१५॥
ग्रंथ देशभाषा व्युत्पत्ती । म्हणोनि नुपेक्षावा पंडितीं ।
अर्थ पहावा यथार्थीं । परमात्मस्थिती निजनिष्ठा ॥१६॥
जरी संस्कृत ग्रंथ पूर्ण । तरी देशभाषाव्याख्यान ।
मा हें आयतें निरुपण । साधक सज्ञान नुपेक्षिती ॥१७॥
जे या ग्रंथा आदर करिती । अथवा जे कां उपेक्षिती ।
केवळ जे कोणी निंदिती । तेही आम्हां ब्रह्ममूर्ति सद्गुरुरुपें ॥१८॥
हेंचि शिकविलें जनार्दनें । सर्व भूतीं मजचि पाहणें ।
प्रकृतिगुणांचीं लक्षणें । सर्वथा आपणें न मानावीं ॥१९॥
शिष्याचे क्षोभ न साहवती । निंदकांची निंदा न जिरे चित्तीं ।
तैं तो कोरडाचि परमार्थीं । क्षोभें निश्चितीं नागविला ॥५२०॥
एवं पराचे प्रकृतिगुण । पाहतां सर्वथा क्षोभे मन ।
ते न पहावे आपण । सर्वभूतीं चैतन्य समत्वें पहावें ॥२१॥
येचि उपदेशीं अत्यादर । जनार्दनें केला थोर ।
यावेगळा भवाब्धिपार । सज्ञान नर पावों न शके ॥२२॥
येणें निर्धारें गुरु तो गुरु । आम्हां शिष्य तोही संवादगुरु ।
निंदक तो परम गुरु । निपराद सद्गुरु जनार्दनकृपा ॥२३॥
जनार्दनकृपा एथें । गुरुवेगळें नुरेचि रितें ।
मीपणासहित सकळ भूतें । गुरुत्वा निश्चितें आणिलीं तेणें ॥२४॥
तेणेंचि हे ग्रंथकथा । सिद्धी पावविली परमार्था ।
माझे गांठीची नव्हे योग्यता । हें जाणितलें श्रोतां ग्रंथारंभीं ॥२५॥
ग्रंथारंभ प्रतिष्ठानीं । तेथ पंचाध्यायी संपादूनी ।
उत्तर ग्रंथाची करणी । आनंदवनीं विस्तारिली ॥२६॥
’अविमुक्त’ ’महाश्मशान’ । ’वाराणसी’ ’आनंदवन’ ।
एकासीचि नांवें जाण । ऐका लक्षण त्याचेंही ॥२७॥
अतिशयें जेथें मुक्ती । अधमोत्तमां एकचि गति ।
पुढती नाहीं पुनरावृत्ती । ’अविमुक्त’ म्हणती या हेतू ॥२८॥
जे श्मशानीं सांडिल्या प्राण । प्राणी पुढें न देखे मसण ।
यालागीं हें ’महाश्मशान’ । अंतीं ब्रह्मज्ञान शिव सांगे ॥२९॥
मर्यादा श्वेत ’वरुणा’ ’अशी’ । मध्यें नांदे पंचक्रोशी ।
रिगम नाहीं पातकांसी । यालागीं ’वाराणसी’ म्हणिपें इतें ॥५३०॥
’वरुणा’ पातकांतें वारी । ’अशी’ महादोष संहारी ।
मध्यें विश्वेश्वराची नगरी । ’वाराणसी’ खरी या हेतु ॥३१॥
जें विश्वश्वराचें क्रीडास्थान । जेथ स्वानंदें शिव क्रीडे आपण ।
यालागीं तें आनंदवन । ज्यालागीं मरण अमर वांछिती ॥३२॥
जेथें जितां सदन्नें भुक्ती । मेल्यामागें अचुक मुक्ती ।
यालागीं ’आनंदवन’ म्हणती । पार्वतीप्रती सदाशिव सांगे ॥३३॥
तया वाराणसी मुक्तिक्षेत्रीं । मणिकर्णिकामहातीरीं ।
पंचमुद्रापीठामाझारीं । एकादशावरी टीका केली ॥३४॥
ऐकतां संतोषले सज्जन । स्वानंदें तुष्टला जनार्दन ।
पंचाध्यायी संपतां जाण । स्वमुखें आपण वरद वदला ॥३५॥
ग्रंथ सिद्धी पावेल यथार्थी । येणें सज्ञानही सुखी होती ।
मुमुक्षु परमार्थ पावती । साधक तरती भवसिंधु ॥३६॥
भाळेभोळे विषयी जन । याचें करितां श्रवण पठण ।
ते हरिभक्त होती जाण । सन्मार्गी पूर्ण बहुत होती ॥३७॥
’हे टीका तरी मराठी । परी ज्ञानदानें होईल लाठी’ ।
ऐसी निजमुखीं बोलोनि गोठी । कृपादृष्टीं पाहिलें ॥३८॥
तेथ म्यां ही केली विनंती । ’जे ये ग्रंथीं अर्थार्थी होती ।
त्यांसी ब्रह्मभावें ब्राह्मणीं भक्ती । नामीं प्रीती अखंड द्यावी ॥३९॥
ते न व्हावे ब्रह्मद्वेषी । निंदा नातळावी त्यांसी ।
समूळ क्षय ब्रह्मद्वेषेंसीं । निंदेपासीं सकळ पापें’ ॥५४०॥
ऐसी ऐकतां विनवण । कृपेनें तुष्टला श्रीजनार्दन ।
जें जें मागितलें तें तें संपूर्ण । वरद आपण स्वयें वदला ॥४१॥
ये ग्रंथीं ज्या अत्यंत भक्ती । निंदाद्वेष न रिघे त्याचे चित्तीं ।
श्रीरामनामीं अतिप्रीती । सुनिश्चितीं वाढेल ॥४२॥
अविद्य सुविद्य व्युत्पत्ती । न करितां, ब्राह्मणजातीं ।
ब्रह्मभावें होईल भक्ती । तेणें ब्रह्मप्राप्ती अचूक ॥४३॥
नामापरता साधकां सद्भावो । नाहीं ब्राह्मणापरता आन देवो ।
तो ये ग्रंथीं भजनभावो । नीच नवा पहा हो वाढेल ॥४४॥
ऐसें देवोनि वरदान । हृदयीं आलिंगी जनार्दन ।
म्हणे ये ग्रंथीं जया भजन । त्याचें भवबंधन मी छेदीं ॥४५॥
हेही अलंकारपदवी । स्वयें जनार्दनचि वदवी ।
एवं कृपा केली जनार्दनदेवीं । हे ठेवाठेवी मी नेणें ॥४६॥
थोर भाग्यें मी पुरता । पूर्ण कृपा केली समस्त श्रोतां ।
समूळ सांभाळिलें ग्रंथार्था । अर्थपरमार्था समसाम्यें ॥४७॥
पुढें या ग्रंथाचें व्याख्यान । जेथ होईल कथाकथन ।
तेथ द्यावें अवधान । हें प्रार्थन दीनाचें ॥४८॥
हे ऐकोनि प्रार्थन । संतोषले श्रोतेसज्जन ।
हे कथा आमुचें निजजीवन । जेथ व्याख्यान तेथ आम्ही ॥४९॥
ऐसे संतुष्टले श्रोतेजन । वरदें तुष्टला श्रीजनार्दन ।
एका जनार्दन शरण । ग्रंथ संपूर्ण तेणें जाहला ॥५५०॥
वाराणसी महामुक्तिक्षेत्र । विक्रमशक ’वृष’ संवत्सर ।
शके सोळाशें तीसोत्तर । टीका एकाकार जनार्दनकृपा ॥५१॥
महामंगळ कार्तिकमासीं । शुक्ल पक्ष पौर्णिमेसी ।
सोमवार शिवयोगेंसी । टीका एकादशी समाप्त केली ॥५२॥
स्वदेशींचा शक संवत्सर । दंडकारण्य श्रीरामक्षेत्र ।
प्रतिष्ठान गोदातीर । तेथील उच्चार तो ऐका ॥५३॥
शालिवाहनशकवैभव । संख्या चौदाशें पंचाण्णव ।
’श्रीमुकह’ संवत्सराचें नांव । टीका अपूर्व तैं जाहली ॥५४॥
एवं एकादशाची टीका । जनार्दनकृपा करी एका ।
ते हे उभयदेश आवांका । लिहिला नेटका शकसंवत्सर ॥५५॥
पंध्राशतें श्लोक सुरस । एकतीस अध्याय ज्ञानरहस्य ।
स्वमुखें बोलिला हृषीकेश । एकाकी एकादश दुजेनिवीण ॥५६॥
एकादश म्हणजे एक एक । तेथ दुजेपणाचा न रिघे अंक ।
तेंचि एकादश इंद्रियीं सुख । एकत्वीं अलोलिक निडारलें पूर्ण ॥५७॥
त्या एकाद्शाची टीका । एकरसें करी एका ।
त्या एकत्वाच्या निजमुखा । फळेल साधकां जनार्दनकृपा ॥५८॥
हा ज्ञानग्रंथ चिद्रत्न । यथार्थ अर्थिला संपूर्ण ।
माझेनि नांवें श्रीजनार्दन । ग्रंथकर्ता आपण स्वयें जाहला ॥५९॥
एका जनार्दना शरण । जनार्दना पढियें एकपण ।
जेवीं कां सूर्याचे किरण । सूर्यतेजें पूर्ण निरसी तम ॥५६०॥
तेवीं श्रीजनार्दन तेजें जाण । प्रकाशलें एकपण ।
तेणें प्रकाशें ग्रंथ संपूर्ण । जनार्दनार्पण एकपणेंसीं ॥६१॥
’जन जनार्दन एक’। जाणे तो सुटला निःशेख ।
हेंचि नेणोनियां लोक । गुंतले अनेक निजात्मभ्रमें ॥५६२॥
इति श्रीभागवते महापुराणे परमहंससंहितायां एकादशस्कंधे
श्रीकृष्ण उद्धवसंवादे एकाकारटीकायां ’मौसलोपाख्यानं’ नाम एकत्रिंशोऽध्यायः ॥३१॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु॥श्लोक २८॥ओंव्या ५६२॥* एकूण ५९० ॥ ॐ तस्तत् ॥
एकतिसावा अध्याय समाप्त.