सत्त्वाचा सागर राजा हरिश्चंद्र । स्वप्नीं हें समग्र दिलें राज्य ॥१॥
ब्राह्मणासी सुवर्ण औटभार । संकल्प हा त्वरें सोडियेला ॥२॥
जागृतीमाजी येऊनि ब्राह्मण । मागती सुवर्ण राजयासी ॥३॥
वंदूनि चरण राजा बोले त्यासी । चला आश्रमासि स्वामि आतां ॥४॥
समारंभें रूपें घेऊनि ब्राह्मण । अयोध्येकारणें आले तेव्हां ॥५॥
राजद्वारापाशीं येऊनि ब्राह्मण । मागत सुवर्ण राजयासी ॥६॥
भांडारियासी आज्ञा करी हरिश्चंद्र । आणा वेगीं त्वरें सुवर्ण हें ॥७॥
ऐकूनियां शब्द क्रोधें तो ब्राह्मण । करीत ताडण राजियासी ॥८॥
माझें मज देसी काय समजोनि । विचार हा मनीं कैसा केला ॥९॥
वंदूनि चरण बोले हरिश्चंद्र । कृपेचे सागर स्वामी तुम्ही ॥१०॥
कृपा करुनियां केले हें सावध । करा अपराध क्षमा माझे ॥११॥
तारामती त्यासी करी विनवणी । धरूनियां वेणी मारी तिसी ॥१२॥
रोहिदास बोले वंदूनि चरण । ऐकीं विज्ञापना एक माझी ॥१३॥
स्वामीपाशीं मी तों रहातों गहाण । देऊनि सुवर्ण जाऊं आम्ही ॥१४॥
राजा बोले स्वामी द्यावी जी अवधि । तुम्ही कृपानिधि महाराजा ॥१५॥
नवखंडा वेगळी असे वाराणसी । विकूनि देहासी देऊं आम्ही ॥१६॥
बोलावूनि मंत्री सांगे हरिश्चंद्र । करा कारभार स्वामीपाशीं ॥१७॥
स्वामी सांगतील तेंच करा मान्य । कार्य विचारूनि करीत जावें ॥१८॥
आह्मी जातों आलां कृपा असों द्यावी । सकळां सांगावी विनंति माझी ॥१९॥
ठेवूनियां सर्व अलंकार भूषण । झालीं तिघेजण मार्गस्थही ॥२०॥
राजा हरिश्चंद्र मागें तारामती । चिमणीही मूर्ति रोहिदास ॥२१॥
पाहूनियां लोक करिताती शोक । पशुपक्षादिक सर्व तेही ॥२२॥
कृपेच्या सागरा राजा हरिश्चंद्रा । कां आम्हां सर्वत्रां मोकलीसी ॥२३॥
लेंकुराचेपरी केलासे सांभाळ । मातेविण बाळ राहे कैसें ॥२४॥
लागेल तें द्रव्य घेईं आह्मापाशीं । देईं या विप्रासी महाराजा ॥२५॥
येती काकुळती करिती नमस्कार । नको तूं अंतर देऊं आम्हां ॥२६॥
विप्रासी लोक येती काकुळती । देईं हा नृपति आम्हापासीं ॥२७॥
द्विगुणी सुवर्ण देतों तुज आतां । सोडीं कृपावंता हरिश्चंद्रा ॥२८॥
स्वामी तुम्ही करा राज्यकारभार । ठेवा हरिश्चंद्र आम्हापाशीं ॥२९॥
नका करूं गाईवत्सा ताडातोडी । येती घडोघडी काकुळती ॥३०॥
ऐकोनियां बोले क्रोधें तो ब्राम्हण । जा राजा त्वरेनें येथूनियां ॥३१॥
राजियानें केली सर्वां विनवणी । निघाला तेथूनि हरिश्चंद्र ॥३२॥
आदित्यासी तेव्हां सांगे विश्वामित्र । तपा तुम्ही तीव्र सोळा कळा ॥३३॥
वरूणासी सांगे आटवावें पाणी । जळशोष मेदिनी पाडियेला ॥३४॥
वायुलागीं सांगे नका येऊं येथें । जात तया पंथें हरिश्चंद्र ॥३५॥
वृक्ष हे जळाले पाषाण उलले । त्या पंथें चालिलीं तिघेजण ॥३६॥
शरीरें तिघांचीं करपोनियां गेलीं । तृषा ते लागली रोहिदासा ॥३७॥
रोहिदास बोले माते दे जीवन । कासावीस प्राण होतो माझा ॥३८॥
तशामध्यें वृद्ध ब्राम्हण होऊनि । आला तया वनीं विश्वामित्र ॥३९॥
येऊमि राजास आशिर्वाद केला । सत्त्वधीर मला राजया तूं ॥४०॥
आम्हीं तिघेजण पुत्न आणि दारा । जात हरिश्चंदा भिक्षेलागीं ॥४१॥
उष्णकाळदीन पायां आले फोड । देई चर्मजोडे तिघांजणा ॥४२॥
ऐकतांचि ऐसें केलें त्या अर्पण । झालीं तिघेजण मार्गस्थही ॥४३॥
पांया आले फोड वाहती रुधिर । राजा हरिश्चंद्र चालतांना ॥४४॥
रोहिदास बोले ताता पाजीं पाणी । बोलतां वदनीं शब्द नये ॥४५॥
कडे घेऊनियां रोहिदास बाळ । धुंडितसे जळ वनामाजी ॥४६॥
विश्वामित्रें वनीं लाविला वणवा । चुकली हे तेव्हां तारामती ॥४७॥
घाबरी ते झाली पाहे वेडयावाणी । न दिसे नयनीं हरिश्चंद्र ॥४८॥
कृपेच्या सागरा राजा हरिश्चंद्रा । कां मज उदारा मोकलीलें ॥४९॥
रोहिदास बाळ घेऊनि सांगातें । गेलां कोण्या पंथें महाराजा ॥५०॥
तृषाक्रांत झालें होतें माझें ताम्हें । पाजिलें जिवन कोठें त्यासी ॥५१॥
तारामती शोक करी त्या वनांत । आले अकस्मात् । विश्वामित्र ॥५२॥
कोणीची तूं कांता फिरसी या वनीं । बोले त्यालागुनी तारामती ॥५३॥
भ्रतार हरिश्चंद्र रोहिदास बाळ । चुकले भूपाळ बनामाजी ॥५४॥
येरु बोले दोघे नेले आहाळोनी । प्रेतें तिसी दोन्ही दाखविलीं ॥५५॥
पाहूनियां प्रेते पिटीलें वदन । आक्रोशें रुदन करी तेव्ही ॥५६॥
कां हो स्वामी मज सांडियेलें येथें । धरीयला पंथ वैकुंठींचा ॥५७॥
रोहिदास बाळ सांगातें घेउनी । मजला कां वगीं सांडियेलें ॥५८॥
सकुमार शरीर पंथीं झाले क्लेश । ह्मणोनी उदास झालां तुम्ही ॥५९॥
तशामध्यें तुम्हां साह्य झजला अग्नि । माझें काम स्मरण विसरलां ॥६०॥
सवें असे बाळ हळू चाला पंथ । येतें मी धांवत मागें आतां ॥६१॥
रोहिदास बाळ घेतला ओसंगा । कांहो पांडुरंगा ऐसें केलें ॥६२॥
कांहो चुकविलें माझिया पाडसा । पाहूं राजहंसा कोठें आतां ॥६३॥
तृषाक्रांत झालें होतें माझें तान्हें । मिळालें जीवन नाहीं त्यासी ॥६४॥
पतिपुत्र दोघे गेले निजधामा । भेट मेघ:शामा करीं माझी ॥६५॥
वनीं ऐसा शोक करी तारामती । गेला तो गभस्ती अस्तमाना ॥६६॥
विश्वामित्न म्हणे ऐक आतां बाई । होणार तें कांहीं न चुकेची ॥६७॥
देईं यांसी अग्नी झालीसे यामिनी । भय या काननीं श्वापदाचें ॥६८॥
बोले तारामती ऐका तुम्ही ताता । पतिसवें आतां अग्नि द्यावा ॥६९॥
येरु म्हणे तुझा पति आहे ऋणी । ऐकिलें श्रवणीं आम्हीं ऐसें ॥७०॥
पतीचें जें ऋण फेडी प्रतिव्रता । गोष्ट हे अनंता मानता हे ॥७१॥
बोले तारामती ऋणी तिघेजण । मागुती हें येणें जन्मालागीं ॥७२॥
ताता तुम्ही आतां अग्नि द्यावा त्वरें । करुनी अव्हेर गेला तेव्हां ॥७३॥
दोन प्रहर रात्र झालीसे यामिनी । व्याघ्र हा होउनी आला तेथें ॥७४॥
ओढी रोहिदासा करुनी गर्जना । आली ते मूर्च्छना सतीलागी ॥७५॥
गेली ती यामिनी अरुणोदय झाला । अकस्मात् आला हरिश्चंद्र ॥७६॥
सवें असे त्याच्या रोहिदास बाळ । भेटला वेल्हाळ मातेलागीं ॥७७॥
तिघांसही तेव्हां झालें समाधान । वसिष्ठ चरण आठविती ॥७८॥
एकामागें एक चालताती पंथ । देखियलें तेथें अन्नछत्न ॥७९॥
रम्य स्थळ जागा अपूर्व ते फार । सुंगध तरुवर डोलताती ॥८०॥
विश्वामित्नें तेथें केलेंसे निर्माण । होताती भोजन ब्राह्मणाचें ॥८१॥
त्याची पंथें जाण राजा हरिश्चंद्र । येऊनियां विप्र बोले त्यासी ॥८२॥
चला महाराजा माझ्या आश्रमासी । करी भोजनासी आवडीनें ॥८३॥
राजा म्हणे नव्हे आमुचा हा धर्म । नका करुं श्रम तुम्ही आतां ॥८४॥
वंदुनी चरण पुढें चाले पंथ । आली अकस्मात् तारामती ॥८५॥
विश्वामित्रें तेथें केलेंसे विचित्र । मायेचा हरिश्चंद्र निर्मियेला ॥८६॥
आणिक प्रकारें विलास भोगीत । असे हर्षयुक्त आनंदानें ॥८७॥
येऊनियां विप्र बोले सतीलागीं । चला बाई वेगीं आश्रमासी ॥८८॥
अन्नोदक सेवीं रुचेल हें तूतें । असे तुझा कांत तेथें बाई ॥८९॥
बोलावितो तुज पाहे विलोकुनी । देखे त्या नयनीं तारामती ॥९०॥
स्मरूनियां तेव्हां वसिष्ठ चरणा । कां गा नारायणा ऐसें केलें ॥९१॥
पूर्वेचा हा सूर्य पश्चिमे उगवेल । समुद्र सांडील मर्यादेसी ॥९२॥
ऐसेंही घडेल कळे कोणकाळें । परी सत्वासी न ढळे हरिश्चंद्र ॥९३॥
दीपक हा कैसा अंधारीं पडला । वायुसुत भ्याला भुतालागीं ॥९४॥
ऐसें सांगा कोठें झालें विपरीत । तैसा नव्हे सुत शिबीचा हा ॥९५॥
तैसा हरिश्चंद्र नोहे हा निश्चित । चाले पुढें पंथ तारामती ॥९६॥
ताता तुम्ही आतां नका करूं श्रम । नोहे ऐसा धर्म आमुचा हा ॥९७॥
रोहिदास बाळ आला तयेवेळीं । ऋषि त्या जवळी पातलासे ॥९८॥
हातीं घेऊनियां उदकाची झारी । प्राशन तूं करीं बाळा आतां ॥९९॥
तुझी मातापिता असे अन्नछत्रीं । बोलाविती नेत्नीं पाहें आतां ॥१००॥
पाहूनियां त्यानें विस्मय तो केला । अगस्ती ग्रासिला समुद्रानें ॥१०१॥
ऐसें कोठें नाहीं झालें विपरीत । दोघेंहिनिश्चित नोहेती हे ॥१०२॥
आमुचा हा धर्म नोहे ऐसा स्वामी । कृपा आतां तुम्ही असों द्यावी ॥१०३॥
विस्मय तो ऋषि करितो मनांत । नाहीं सिद्धि जात पण माझा ॥१०४॥
मार्ग हा क्रमितां तिघां भेट झाली । वार्ता सांगितली एकमेकां ॥१०५॥
हरिश्चंद्र बोले नेणें मी हें कांहीं । लक्ष असे पायीं वसिष्ठाच्या ॥१०६॥
पुढें देखियलें वोस तें नगर । असे भयंकर पिशाच्य तें ॥१०७॥
तेथें स्मरूनियां वसिष्ठ चरण । ध्यानीं नारायण आठविती ॥१०८॥
पुढें देखियली नगर वाराणसी । वंद्य सर्वासी ते देवादिकां ॥१०९॥
भूमीवरी शिवें आणिलें कैलास । करिताती वास पूण्यप्राणी ॥११०॥
काळबहिरवाची तेथें कोतवाली । भय नाहीं बोली यमाची ते ॥१११॥
पवित्र हें वाहे भागिरथीचें जल । हरती सकळ दोष सर्व ॥११२॥
देखोनि हरिश्चंद्रें केला नमस्कार । पोहोंचलें तें तीर भागिरथीचें ॥११३॥
तिघांजणीं तेव्हां केलें तेथें स्नान । आला तो ब्राम्हाण तेचि वेळां ॥११४॥
धुंडितांना तुम्हां मोठा झाला श्रम । कासयासी धर्म केला ऐसा ॥११५॥
हरिश्चंद्रें केलें त्यासी दंडवत । असावें सांगात स्वामी आतां ॥११६॥
तिघांजणीं माथां बांधोनियां तृण । बैसलीं जाऊन हाटवलीं ॥११७॥
पाहती सकळ नगरीचे लोक । अयोध्येचा नृप हरिश्चंद्र ॥११८॥
सकुमार त्याची कांता तारामती । सगुणही मूर्ति रोहिदास ॥११९॥
ब्राम्हीणासी यानें राज्य दिलें दान । राहिलें सुवर्ण याचें याचें कांहीं ॥१२०॥
म्हणोनियां उभीं केलीं ही बाजारी । प्रारब्धाची दोरी पाहें कैसी ॥१२१॥
विकावया आणिली लावण्य वनिता । समजली वार्ता वेश्येलागीं ॥१२२॥
येऊनि ब्राम्हाणा पुसे तिचें मोल । सुवर्ण एक तुळ घेऊं इचें ॥१२३॥
मानली हे गोष्टी वेश्येचिया चित्ता । घेतली हे आतां तारामती ॥१२४॥
चाल बाई आतां माझिये सदनीं । होशील स्वामिनी सर्वस्वीं तूं ॥१२५॥
आवडे तितुके लेईं अलंकार । विलास समग्र भोगीं आतां ॥१२६॥
देखूनि लावण्य आतां तुझें रूप । वश्य होईल भूप नगरीचा ॥१२७॥
हरलें हें दैन्य आतां तुझें बाई । नाहीं तुज कांहीं भय चिंता ॥१२८॥
ऐकोनियां शब्द तेव्हां तारामती । येती काकुळती विप्रालागीं ॥१२९॥
नका इसी देऊं मज महाराजा । नोहे धर्म माझा ऐसा ताता ॥१३०॥
तथापिही तुम्ही दिलें इचे हातीं । प्राण हा निगुती देईन मी ॥१३१॥
करा उपकार विकावें आणिका । तुम्ही मायबापा कृपावंता ॥१३२॥
वेश्येचें हें द्रव्य दिलें तें माघारें । आला एक विप्र घ्यावयासी ॥१३३॥
दशग्रंथी निपुण षडशास्त्रीं प्रवीण । धर्म परायण महाराज ॥१३४॥
काळ हें कौशिक नाम तयाप्रती । त्यानें तारामती घेतली हे ॥१३५॥
पाकशाळेमाजी करावया अन्न । घेतली अन्नपूर्णा ब्राम्हाणानें ॥१३६॥
धर्माची तूं कन्या माझिये तूं बाई । सुखें आतां राहीं अन्नछत्रीं ॥१३७॥
तारामती करी दोघां नमस्कार । कृपा दिनावर असों द्यावी ॥१३८॥
विलोकिलें तेव्हां नृपाचें वदन । कधीं हे चरण पाहीन आतां ॥१३९॥
मुक्ताफळ झालें समुद्राचे पोटीं । परी झाली तुटी प्राक्तनानें ॥१४०॥
विचित्र हा असे प्रारब्धाचा खेळ । काय तळमळ करूनियां ॥१४१॥
येतें स्वामी आतां कृपा असों द्यावी । सांड न करावी पुन्हा माझी ॥१४२॥
दीपक प्रकाश नोहे हा वेगळा । तैसी मी दयाळा जडलें अंगीं ॥१४३॥
हेंचि जन्मोजन्मीं देगा चक्रपाणी । चालिली तेथूनि तारामती ॥१४४॥
रोहिदास बाळ धांवे तिचे मागें । आवरीत अंगें राजा त्यासी ॥१४५॥
घेऊनियां येतों मातेचें दरुशन । विलोकी वदन तारामती ॥१४६॥
प्रेमपान्हा तेव्हां आला तिचे स्तनीं । पाजी त्यालागुर्नी बैसूनियां ॥१४७॥
पाहुनी सर्वांचें सद्नद अंतर । बोलतां उत्तर नये वाचे ॥१४८॥
नको करूं देवा मायबाळा तुटी । पाहावेना द्दष्टी कोणासी हें ॥१४९॥
काळ कौशिकासी बोले तारामती । ऐकावी विनंति एक ताता ॥१०५॥
घ्यावा रोहिदस करील हा सेवा । तुम्ही कृपार्णवा महाराजा ॥१५१॥
ऐकोनियां ऐसें विप्रासी तो बोले । काय याचें मोल सांगा स्वामी ॥१५२॥
अर्ध तुक हें घेऊं येचि क्षणीं । दिलें त्यालागुनी कौशिकानें ॥१५३॥
तारामती आणि रोहिदास बाळा । घेउनी दयाळ गेला तेव्हां ॥१५४॥
हाटवतीं उभा असे हरिश्चंद्र । आला तो महार वीरबाहू ॥१५५॥
ब्राह्मणासी पुसे काय याचें मोल । हेम दोन मोल घेऊं याचें ॥१५६॥
मानली हे गोष्टी डोंबाचिया चित्ता । घेतला हा आतां हरिश्चंद्र ॥१५७॥
विप्राचे चरणीं नृप ठेवी माथा । कृपा दयावंता असों द्यावी ॥१५८॥
घेउनी हरिश्चंद्र गेला आश्रमासी । सांगतो कांतेसी वीरवाहू ॥१५९॥
सांगा यासी काम आणिला चाकर । पाहुनी उत्तर करी कांता ॥१६०॥
कृश सकुमार आणिला कासया । काय द्रव्य वायां जात होतें ॥१६१॥
सांगती त्या काम डोंबाच्या कामिनी । जाय आणीं पाणी हरिश्चंद्रा ॥१६२॥
त्वरें करूनियां भरीं हे रांजण । दिला उचलुनी कुंभ हातीं ॥१६३॥
जळ आणावया गेला हरिश्चंद्र । मागें विश्वामित्रें काय केलें ॥१६४॥
छिद्र पाडियेलें रांजणाचे तळीं । कुंभ तयेवेळीं फुटिन्नला ॥१६५॥
ताडण करिती डोंबाच्या कामिनी । दिला उचलोनी दुजा कुंभ ॥१६६॥
दोन प्रहर त्यानें वाहिलें उदका । नसे थेंब एक रांजणांत ॥१६७॥
वीरबाहुनें त्या केलेंसे ताडण । दिलें तेव्हां धान्य कोरडें तें ॥१६८॥
दळूं कांडूं लागे करी सर्व धंदा । ध्यानीं त्या गोविंदा आठवीत ॥१६९॥
भागिरथीचे तीरीं करीत स्वयंपाक । आला तेव्हां एक विप्र तेथें ॥१७०॥
घालीं महाराजा मजा आतां अन्न । बैसला येऊन त्याजपाशीं ॥१७१॥
हरोश्चंद्रें त्यासी केला नमस्कार । बैसा क्षणभर स्वामी येथें ॥१७२॥
हरिश्चंद्रें केले दोन भाग अन्न । ब्राह्मणाकारणें दिला एक ॥१७३॥
खाऊनियां अन्न पाहे दुजाकडे । ठेवी तयापुढें हरिश्चंद्र ॥१७४॥
नित्यानित्य तेथें जेवीतसे विप्र । घडे निराहार हरिश्चंद्रा ॥१७५॥
शरीर झालें कृश अंगीं नसे शक्ति । तयासि बोलती वीरबाहू ॥१७६॥
स्मशानीं रक्षण करीं तूं हें आतां । अवश्य म्हणे ताता हरिश्चंद्र ॥१७७॥
म्हणसणखांबा नाम ठेविलें तयासी । राहे दिवसनिशीं स्मशानीं तो ॥१७८॥
द्रव्यावांचोनियां जाळों न देईं प्रेत । अहोरात्र ध्यात देवाजीशी ॥१७९॥
काळकौशिकाचे घरीं तरामती । वाढीतसे पंक्ति ब्राम्हाणींच्या ॥१८०॥
उत्तम स्वादिष्ट पवित्र तें अन्न । जेविती ब्राम्हाण आवडी प्रेमें ॥१८१॥
रोहिदास करी कौशिकाची सेवा । तुळसी पुष्पें दुर्वा आणितसे ॥१८२॥
फुलें तोडितसे रोहिदास बाळ । दंश केला व्याळें त्याजलागीं ॥१८३॥
सांगातीयांस तेव्हां बोले रोहिदास । सांगावा मातेस नमस्कार ॥१८४॥
नाशिवंत देह गेलासे विलया । नको शोक वांयां करूं याचा ॥१८५॥
वारंवार तिच्या संबोखावें मना । तुम्हांसी प्रार्थना हेचि माझी ॥१८६॥
ऐकोनि सांगाती करिती रुदन । सोडियेला प्राण रोहिदासें ॥१८७॥
पाकशाळेमाजी होती त्याची माता । श्रुत केली वार्ता सांगात्यांनीं ॥१८८॥
ऐकोनियां ऐसें चिंतावली मनीं । कांहो चक्रपाणी ऐसें केलें ॥१८९॥
आटोपोनि सर्व तेथील हा धंदा । निघाली हे शोधा बाळकाच्या ॥१९०॥
झालीसे यामिनी कांहीं न दिसे वाट । मोडताती कांटे पायांलागीं ॥१९१॥
नाहीं त्याची शुद्ध चालली धांवतां । लागलें तें प्रेत पायां तिच्या ॥१९२॥
ओळखूनि तिनें पिटिलें कपाळ । आलंगिला बाळ ह्रदयीं तिनें ॥१९३॥
दर्दरुनी तिचे स्तनीं आला पान्हा पाजूं आतां कोणा रोहिदासा ॥१९४॥
सखया रोहिदासा कां बा रुसलासी । टाकूनि गेलासि मजलागीं ॥१९५॥
पाहात मी होतें नित्य तुझें मुख । विसरलें दु:ख भ्रताराचें ॥१९६॥
घडी घडी माझा हरिसी तूं श्रम । फुटकें हें कर्म माझें देवा ॥१९७॥
काय घडले दोष कीं दैवाची मी हीन । हरपलीं रत्नें दोन माझीं ॥१९८॥
कंठूं आतां काळ कवणाचिये बळें । जाहलें हें निर्मूळ वंशाचें कीं ॥१९९॥
आकोशें करून ह्रदय पिटित । आले अकस्मात् विश्वामित्र ॥२००॥
सांगा बाई कैसें झालें वर्तमान । केलें हें श्रवण त्याजलागीं ॥२०१॥
नको करूं बाई शोक कांहीं आतां । ही समजेल वार्ता आतां डोंबा ॥२०२॥
द्रव्याविण तो हा जाळों नेदी प्रेत । नको करूं मात प्रगट ही ॥२०३॥
आणितों साहित्य अग्नि दे झडकरी । आली तेव्हां तिरीं भागिरथीच्या ॥२०४॥
पेटवूनि अग्नि करी ते रुदन । आला तो धांवून म्हाअणखांबा ॥२०५॥
न देतांना द्रव्य जाळिसी तूं प्रेत । मारीतसे हातें तिजलागीं ॥२०६॥
विखरूनि त्यानें दिला तेव्हां अग्नि । घालुनी जीवन विझविला ॥२०७॥
प्रेत घेऊनियां रडे तारामती । प्रारब्धाची गती कैसी देवा ॥२०८॥
सत्त्वाचा सागर राजा हरिश्चंद्र । त्याचा कीं हा पुत्र रोहिदास ॥२०९॥
अंतकाळीं यास ठाव अग्नि नेदी । स्पर्शला येऊन अनामिक ॥२१०॥
काय ऐसें कर्मीं लिहिलें विधीनें । झाल्या तिघां तीन वाटा देवा ॥२११॥
भ्रतार हरिश्चंद्र गेला कोणीकडे । दु:ख कोणापुढें सांगूं आतां ॥२१२॥
ऐकोनी हरिश्चंद्र खोंचला तो मनीं । आला तो धांवुनी तिजपाशीं ॥२१३॥
सांगे वर्तमान बोले गहिंवरून । करी निवेदन तारामती ॥२१४॥
सांगितला त्यासी सकळ वृत्तांत । ह्रदय पिटीत हरिश्चंद्र ॥२१५॥
येरी म्हाणे कोण सांग तूं हें आतां । श्रुत केली वार्ता मुळींहुनी ॥२१६॥
तुम्हां दोघां दिल्हें कौशिकाचे घरीं । दास्यत्व मी करीं डोंबाचें हें ॥२१७॥
म्हासणखांबा नांव ठेविलें हें त्यानें । करितों रक्षण म्हासणामाजी ॥२१८॥
अद्याप सेविलें नाहीं म्यां हें अन्न । शरीर कृश तेणें झालें माझें ॥२१९॥
ऐकोनियां दु:ख पडली विकळ । घेतला तो बाळ हरिश्चंद्र ॥२२०॥
सख्या रोहिदसा कं बा रुसलासी । टाकूनि गेलासी मजलागीं ॥२२१॥
मजपाशीं तुझें गुंतलेंसे मन । म्हाणुनी धांवून आलासी तूं ॥२२२॥
अंतकाळीं केल्या तिघांसही भेटी । दैवाचीं करंटीं आम्ही दोघें ॥२२३॥
कैसें झालें माझें ह्रदय पाषाण । दिलें म्यां लोटून तुजलागीं ॥२२४॥
जळोत हे हात जावो माझा प्राण । व्यर्थ हा वांचून काय आंता ॥२२५॥
आक्रोशें करुनी ह्रदय पिटीत । त्यासी संबोखीत तारामती ॥२२६॥
नका स्वामी शोक करूं कांहीं आतां । होतें जें संचिता झालें माझें ॥२२७॥
धन्यापाशीं आतां आज्ञा घ्या मागून । द्यावयासी अग्नि महाराजा ॥२२८॥
आज्ञा मागावया गेला हरिश्चंद्र । मागें विश्वामित्न काय करी ॥२२९॥
एकली तूं येथें लावीचें हें भय । देउळांत राहें क्षणभरी ॥२३०॥
ऐकोनि देउळीं गेली तारामती । निद्रा तयेप्रती लागलीसे ॥२३१॥
विश्वामित्र तेव्हां आले देउळांत । काढोनियां आर्त बाळकाची ॥२३२॥
रक्त मांस तिच्या लाविलें मुखासी । सांगत लोकां सि लाव आली ॥२३३॥
बाळ भक्षितसे देउळाभीतरीं । देखोनियं दुरी पळालों मी ॥२३४॥
धीट धीट लोक आंत प्रवेशोनि । बांधिली ते क्षणीं तारामती ॥२३५॥
श्रुत केली वार्ता गांवींच्या राजाला । तो म्हणे लावेला जीवें मारा ॥२३६॥
बोलाविला त्यानेम वीरबाहू डोंब । सांगतसे अंगें राजा त्यासी ॥२३७॥
चालविली तेव्हां भागिरथीचे तीरीं । प्राहती नरनारी द्दष्टीं तेव्हां ॥२३८॥
काळकौशिकाचे घरीं हे देखियेली । नाहीं समजली तेव्हां कोणा ॥२३९॥
एकमेकां ऐसें करिती उत्तर । आला तो महार वीरबाहु ॥२४०॥
,म्हसणखांबा त्यानें बोलाविला त्वरें । छेदीं इचें शिर आज्ञा केली ॥२४१॥
ओळखिली त्यानें तेव्हां तारामती । प्रारब्धाची गति कैसी देवा ॥२४२॥
घालियेलें तिसी भागिरथीचें स्नान । करीं तुं स्मरण देवाजीचें ॥२४३॥
काय इच्छा असेल माग तुझे मनीं । पुरवील चक्रपाणी तुझी आशा ॥२४४॥
स्वर्गीं सुरव्र बैसोनी विमानीं । पाहती नयनीं कवतुक ॥२४५॥
भ्रतार हरिश्चंद्र रोहिदास बाळ । मागता स्नेहाळ विश्वामित्न ॥२४६॥
श्रीगुरु वसिष्ठ कृपेचा सागर । असो त्याचा कर मस्तकीं हा ॥२४७॥
होंचि जन्मोजन्मीं दे गा नारायणा । नाहीं हे वास्ना आणिकांची ॥२४८॥
तारामती ह्मणे एक्या घायें हाणीं । लक्ष हें चरणीं वसिष्ठांच्या ॥२४९॥
उचलितां कर आले नारायण । धरी आलिंगून हरिश्चंद्रा ॥२५०॥
पितांबरधारि सगुण मेघ:शाम । योग्याचा विश्राम तोचि बाप ॥२५१॥
त्यानें कृपाद्दष्ठि विलोकिलें तिघां । पुढें असे उभा रोहिदास ॥२५२॥
विश्वामित्न तेव्हां संतोपले चित्तीं । आलिंगिलें प्रीति तिघांजणां ॥२५३॥
पुष्पवृष्टी केली स्वर्गीं सुरवरांनीं । धन्य त्रिभुवनीं कीर्ति ज्याची ॥२५४॥
श्रीगुरु वसिष्ठ आले तयेवेळां । सवें असे मेळा ऋषींचा तो ॥२५५॥
त्यानें आइलंगिलें तिघां कृपाद्दष्टि । धेनुवत्सा भेटी झाली जैसी ॥२५६॥
तिघांजणीं केला तेव्हां नमस्कार । प्रेम अश्रु नीर वाहे डोळां ॥२५७॥
ह्रदयी धरुनी आलिंगिलीं त्यानें । मायबाळ तान्हें न विसंबे ॥२५८॥
काळ तो कौशिक वीरबाहु डोंब । विमानीं श्रीरंगें बैसविलें ॥२५९॥
कोटी वरुषें तप विश्वामित्रें केलें । तें समग्र अर्पिलें हरिश्चंद्रा ॥२६०॥
समारंभें नेली अयोध्येसी तिघें । बैसविलीं अंगें राज्यास्थानीं ॥२६१॥
साठसह्स्र वरुषें राज्य करा सुखें । दिला हा स्वमुखें आशिर्वाद ॥२६२॥
सत्त्वधीर राजा सत्त्वाच्या ह्या कीर्ति । ऐकतांचि जाती दोष भंगा ॥२६३॥
नामदेव यासी लागली ती गोडी । वर्णितो आवडी गुण त्यांचे ॥२६४॥
ब्राह्मणासी सुवर्ण औटभार । संकल्प हा त्वरें सोडियेला ॥२॥
जागृतीमाजी येऊनि ब्राह्मण । मागती सुवर्ण राजयासी ॥३॥
वंदूनि चरण राजा बोले त्यासी । चला आश्रमासि स्वामि आतां ॥४॥
समारंभें रूपें घेऊनि ब्राह्मण । अयोध्येकारणें आले तेव्हां ॥५॥
राजद्वारापाशीं येऊनि ब्राह्मण । मागत सुवर्ण राजयासी ॥६॥
भांडारियासी आज्ञा करी हरिश्चंद्र । आणा वेगीं त्वरें सुवर्ण हें ॥७॥
ऐकूनियां शब्द क्रोधें तो ब्राह्मण । करीत ताडण राजियासी ॥८॥
माझें मज देसी काय समजोनि । विचार हा मनीं कैसा केला ॥९॥
वंदूनि चरण बोले हरिश्चंद्र । कृपेचे सागर स्वामी तुम्ही ॥१०॥
कृपा करुनियां केले हें सावध । करा अपराध क्षमा माझे ॥११॥
तारामती त्यासी करी विनवणी । धरूनियां वेणी मारी तिसी ॥१२॥
रोहिदास बोले वंदूनि चरण । ऐकीं विज्ञापना एक माझी ॥१३॥
स्वामीपाशीं मी तों रहातों गहाण । देऊनि सुवर्ण जाऊं आम्ही ॥१४॥
राजा बोले स्वामी द्यावी जी अवधि । तुम्ही कृपानिधि महाराजा ॥१५॥
नवखंडा वेगळी असे वाराणसी । विकूनि देहासी देऊं आम्ही ॥१६॥
बोलावूनि मंत्री सांगे हरिश्चंद्र । करा कारभार स्वामीपाशीं ॥१७॥
स्वामी सांगतील तेंच करा मान्य । कार्य विचारूनि करीत जावें ॥१८॥
आह्मी जातों आलां कृपा असों द्यावी । सकळां सांगावी विनंति माझी ॥१९॥
ठेवूनियां सर्व अलंकार भूषण । झालीं तिघेजण मार्गस्थही ॥२०॥
राजा हरिश्चंद्र मागें तारामती । चिमणीही मूर्ति रोहिदास ॥२१॥
पाहूनियां लोक करिताती शोक । पशुपक्षादिक सर्व तेही ॥२२॥
कृपेच्या सागरा राजा हरिश्चंद्रा । कां आम्हां सर्वत्रां मोकलीसी ॥२३॥
लेंकुराचेपरी केलासे सांभाळ । मातेविण बाळ राहे कैसें ॥२४॥
लागेल तें द्रव्य घेईं आह्मापाशीं । देईं या विप्रासी महाराजा ॥२५॥
येती काकुळती करिती नमस्कार । नको तूं अंतर देऊं आम्हां ॥२६॥
विप्रासी लोक येती काकुळती । देईं हा नृपति आम्हापासीं ॥२७॥
द्विगुणी सुवर्ण देतों तुज आतां । सोडीं कृपावंता हरिश्चंद्रा ॥२८॥
स्वामी तुम्ही करा राज्यकारभार । ठेवा हरिश्चंद्र आम्हापाशीं ॥२९॥
नका करूं गाईवत्सा ताडातोडी । येती घडोघडी काकुळती ॥३०॥
ऐकोनियां बोले क्रोधें तो ब्राम्हण । जा राजा त्वरेनें येथूनियां ॥३१॥
राजियानें केली सर्वां विनवणी । निघाला तेथूनि हरिश्चंद्र ॥३२॥
आदित्यासी तेव्हां सांगे विश्वामित्र । तपा तुम्ही तीव्र सोळा कळा ॥३३॥
वरूणासी सांगे आटवावें पाणी । जळशोष मेदिनी पाडियेला ॥३४॥
वायुलागीं सांगे नका येऊं येथें । जात तया पंथें हरिश्चंद्र ॥३५॥
वृक्ष हे जळाले पाषाण उलले । त्या पंथें चालिलीं तिघेजण ॥३६॥
शरीरें तिघांचीं करपोनियां गेलीं । तृषा ते लागली रोहिदासा ॥३७॥
रोहिदास बोले माते दे जीवन । कासावीस प्राण होतो माझा ॥३८॥
तशामध्यें वृद्ध ब्राम्हण होऊनि । आला तया वनीं विश्वामित्र ॥३९॥
येऊमि राजास आशिर्वाद केला । सत्त्वधीर मला राजया तूं ॥४०॥
आम्हीं तिघेजण पुत्न आणि दारा । जात हरिश्चंदा भिक्षेलागीं ॥४१॥
उष्णकाळदीन पायां आले फोड । देई चर्मजोडे तिघांजणा ॥४२॥
ऐकतांचि ऐसें केलें त्या अर्पण । झालीं तिघेजण मार्गस्थही ॥४३॥
पांया आले फोड वाहती रुधिर । राजा हरिश्चंद्र चालतांना ॥४४॥
रोहिदास बोले ताता पाजीं पाणी । बोलतां वदनीं शब्द नये ॥४५॥
कडे घेऊनियां रोहिदास बाळ । धुंडितसे जळ वनामाजी ॥४६॥
विश्वामित्रें वनीं लाविला वणवा । चुकली हे तेव्हां तारामती ॥४७॥
घाबरी ते झाली पाहे वेडयावाणी । न दिसे नयनीं हरिश्चंद्र ॥४८॥
कृपेच्या सागरा राजा हरिश्चंद्रा । कां मज उदारा मोकलीलें ॥४९॥
रोहिदास बाळ घेऊनि सांगातें । गेलां कोण्या पंथें महाराजा ॥५०॥
तृषाक्रांत झालें होतें माझें ताम्हें । पाजिलें जिवन कोठें त्यासी ॥५१॥
तारामती शोक करी त्या वनांत । आले अकस्मात् । विश्वामित्र ॥५२॥
कोणीची तूं कांता फिरसी या वनीं । बोले त्यालागुनी तारामती ॥५३॥
भ्रतार हरिश्चंद्र रोहिदास बाळ । चुकले भूपाळ बनामाजी ॥५४॥
येरु बोले दोघे नेले आहाळोनी । प्रेतें तिसी दोन्ही दाखविलीं ॥५५॥
पाहूनियां प्रेते पिटीलें वदन । आक्रोशें रुदन करी तेव्ही ॥५६॥
कां हो स्वामी मज सांडियेलें येथें । धरीयला पंथ वैकुंठींचा ॥५७॥
रोहिदास बाळ सांगातें घेउनी । मजला कां वगीं सांडियेलें ॥५८॥
सकुमार शरीर पंथीं झाले क्लेश । ह्मणोनी उदास झालां तुम्ही ॥५९॥
तशामध्यें तुम्हां साह्य झजला अग्नि । माझें काम स्मरण विसरलां ॥६०॥
सवें असे बाळ हळू चाला पंथ । येतें मी धांवत मागें आतां ॥६१॥
रोहिदास बाळ घेतला ओसंगा । कांहो पांडुरंगा ऐसें केलें ॥६२॥
कांहो चुकविलें माझिया पाडसा । पाहूं राजहंसा कोठें आतां ॥६३॥
तृषाक्रांत झालें होतें माझें तान्हें । मिळालें जीवन नाहीं त्यासी ॥६४॥
पतिपुत्र दोघे गेले निजधामा । भेट मेघ:शामा करीं माझी ॥६५॥
वनीं ऐसा शोक करी तारामती । गेला तो गभस्ती अस्तमाना ॥६६॥
विश्वामित्न म्हणे ऐक आतां बाई । होणार तें कांहीं न चुकेची ॥६७॥
देईं यांसी अग्नी झालीसे यामिनी । भय या काननीं श्वापदाचें ॥६८॥
बोले तारामती ऐका तुम्ही ताता । पतिसवें आतां अग्नि द्यावा ॥६९॥
येरु म्हणे तुझा पति आहे ऋणी । ऐकिलें श्रवणीं आम्हीं ऐसें ॥७०॥
पतीचें जें ऋण फेडी प्रतिव्रता । गोष्ट हे अनंता मानता हे ॥७१॥
बोले तारामती ऋणी तिघेजण । मागुती हें येणें जन्मालागीं ॥७२॥
ताता तुम्ही आतां अग्नि द्यावा त्वरें । करुनी अव्हेर गेला तेव्हां ॥७३॥
दोन प्रहर रात्र झालीसे यामिनी । व्याघ्र हा होउनी आला तेथें ॥७४॥
ओढी रोहिदासा करुनी गर्जना । आली ते मूर्च्छना सतीलागी ॥७५॥
गेली ती यामिनी अरुणोदय झाला । अकस्मात् आला हरिश्चंद्र ॥७६॥
सवें असे त्याच्या रोहिदास बाळ । भेटला वेल्हाळ मातेलागीं ॥७७॥
तिघांसही तेव्हां झालें समाधान । वसिष्ठ चरण आठविती ॥७८॥
एकामागें एक चालताती पंथ । देखियलें तेथें अन्नछत्न ॥७९॥
रम्य स्थळ जागा अपूर्व ते फार । सुंगध तरुवर डोलताती ॥८०॥
विश्वामित्नें तेथें केलेंसे निर्माण । होताती भोजन ब्राह्मणाचें ॥८१॥
त्याची पंथें जाण राजा हरिश्चंद्र । येऊनियां विप्र बोले त्यासी ॥८२॥
चला महाराजा माझ्या आश्रमासी । करी भोजनासी आवडीनें ॥८३॥
राजा म्हणे नव्हे आमुचा हा धर्म । नका करुं श्रम तुम्ही आतां ॥८४॥
वंदुनी चरण पुढें चाले पंथ । आली अकस्मात् तारामती ॥८५॥
विश्वामित्रें तेथें केलेंसे विचित्र । मायेचा हरिश्चंद्र निर्मियेला ॥८६॥
आणिक प्रकारें विलास भोगीत । असे हर्षयुक्त आनंदानें ॥८७॥
येऊनियां विप्र बोले सतीलागीं । चला बाई वेगीं आश्रमासी ॥८८॥
अन्नोदक सेवीं रुचेल हें तूतें । असे तुझा कांत तेथें बाई ॥८९॥
बोलावितो तुज पाहे विलोकुनी । देखे त्या नयनीं तारामती ॥९०॥
स्मरूनियां तेव्हां वसिष्ठ चरणा । कां गा नारायणा ऐसें केलें ॥९१॥
पूर्वेचा हा सूर्य पश्चिमे उगवेल । समुद्र सांडील मर्यादेसी ॥९२॥
ऐसेंही घडेल कळे कोणकाळें । परी सत्वासी न ढळे हरिश्चंद्र ॥९३॥
दीपक हा कैसा अंधारीं पडला । वायुसुत भ्याला भुतालागीं ॥९४॥
ऐसें सांगा कोठें झालें विपरीत । तैसा नव्हे सुत शिबीचा हा ॥९५॥
तैसा हरिश्चंद्र नोहे हा निश्चित । चाले पुढें पंथ तारामती ॥९६॥
ताता तुम्ही आतां नका करूं श्रम । नोहे ऐसा धर्म आमुचा हा ॥९७॥
रोहिदास बाळ आला तयेवेळीं । ऋषि त्या जवळी पातलासे ॥९८॥
हातीं घेऊनियां उदकाची झारी । प्राशन तूं करीं बाळा आतां ॥९९॥
तुझी मातापिता असे अन्नछत्रीं । बोलाविती नेत्नीं पाहें आतां ॥१००॥
पाहूनियां त्यानें विस्मय तो केला । अगस्ती ग्रासिला समुद्रानें ॥१०१॥
ऐसें कोठें नाहीं झालें विपरीत । दोघेंहिनिश्चित नोहेती हे ॥१०२॥
आमुचा हा धर्म नोहे ऐसा स्वामी । कृपा आतां तुम्ही असों द्यावी ॥१०३॥
विस्मय तो ऋषि करितो मनांत । नाहीं सिद्धि जात पण माझा ॥१०४॥
मार्ग हा क्रमितां तिघां भेट झाली । वार्ता सांगितली एकमेकां ॥१०५॥
हरिश्चंद्र बोले नेणें मी हें कांहीं । लक्ष असे पायीं वसिष्ठाच्या ॥१०६॥
पुढें देखियलें वोस तें नगर । असे भयंकर पिशाच्य तें ॥१०७॥
तेथें स्मरूनियां वसिष्ठ चरण । ध्यानीं नारायण आठविती ॥१०८॥
पुढें देखियली नगर वाराणसी । वंद्य सर्वासी ते देवादिकां ॥१०९॥
भूमीवरी शिवें आणिलें कैलास । करिताती वास पूण्यप्राणी ॥११०॥
काळबहिरवाची तेथें कोतवाली । भय नाहीं बोली यमाची ते ॥१११॥
पवित्र हें वाहे भागिरथीचें जल । हरती सकळ दोष सर्व ॥११२॥
देखोनि हरिश्चंद्रें केला नमस्कार । पोहोंचलें तें तीर भागिरथीचें ॥११३॥
तिघांजणीं तेव्हां केलें तेथें स्नान । आला तो ब्राम्हाण तेचि वेळां ॥११४॥
धुंडितांना तुम्हां मोठा झाला श्रम । कासयासी धर्म केला ऐसा ॥११५॥
हरिश्चंद्रें केलें त्यासी दंडवत । असावें सांगात स्वामी आतां ॥११६॥
तिघांजणीं माथां बांधोनियां तृण । बैसलीं जाऊन हाटवलीं ॥११७॥
पाहती सकळ नगरीचे लोक । अयोध्येचा नृप हरिश्चंद्र ॥११८॥
सकुमार त्याची कांता तारामती । सगुणही मूर्ति रोहिदास ॥११९॥
ब्राम्हीणासी यानें राज्य दिलें दान । राहिलें सुवर्ण याचें याचें कांहीं ॥१२०॥
म्हणोनियां उभीं केलीं ही बाजारी । प्रारब्धाची दोरी पाहें कैसी ॥१२१॥
विकावया आणिली लावण्य वनिता । समजली वार्ता वेश्येलागीं ॥१२२॥
येऊनि ब्राम्हाणा पुसे तिचें मोल । सुवर्ण एक तुळ घेऊं इचें ॥१२३॥
मानली हे गोष्टी वेश्येचिया चित्ता । घेतली हे आतां तारामती ॥१२४॥
चाल बाई आतां माझिये सदनीं । होशील स्वामिनी सर्वस्वीं तूं ॥१२५॥
आवडे तितुके लेईं अलंकार । विलास समग्र भोगीं आतां ॥१२६॥
देखूनि लावण्य आतां तुझें रूप । वश्य होईल भूप नगरीचा ॥१२७॥
हरलें हें दैन्य आतां तुझें बाई । नाहीं तुज कांहीं भय चिंता ॥१२८॥
ऐकोनियां शब्द तेव्हां तारामती । येती काकुळती विप्रालागीं ॥१२९॥
नका इसी देऊं मज महाराजा । नोहे धर्म माझा ऐसा ताता ॥१३०॥
तथापिही तुम्ही दिलें इचे हातीं । प्राण हा निगुती देईन मी ॥१३१॥
करा उपकार विकावें आणिका । तुम्ही मायबापा कृपावंता ॥१३२॥
वेश्येचें हें द्रव्य दिलें तें माघारें । आला एक विप्र घ्यावयासी ॥१३३॥
दशग्रंथी निपुण षडशास्त्रीं प्रवीण । धर्म परायण महाराज ॥१३४॥
काळ हें कौशिक नाम तयाप्रती । त्यानें तारामती घेतली हे ॥१३५॥
पाकशाळेमाजी करावया अन्न । घेतली अन्नपूर्णा ब्राम्हाणानें ॥१३६॥
धर्माची तूं कन्या माझिये तूं बाई । सुखें आतां राहीं अन्नछत्रीं ॥१३७॥
तारामती करी दोघां नमस्कार । कृपा दिनावर असों द्यावी ॥१३८॥
विलोकिलें तेव्हां नृपाचें वदन । कधीं हे चरण पाहीन आतां ॥१३९॥
मुक्ताफळ झालें समुद्राचे पोटीं । परी झाली तुटी प्राक्तनानें ॥१४०॥
विचित्र हा असे प्रारब्धाचा खेळ । काय तळमळ करूनियां ॥१४१॥
येतें स्वामी आतां कृपा असों द्यावी । सांड न करावी पुन्हा माझी ॥१४२॥
दीपक प्रकाश नोहे हा वेगळा । तैसी मी दयाळा जडलें अंगीं ॥१४३॥
हेंचि जन्मोजन्मीं देगा चक्रपाणी । चालिली तेथूनि तारामती ॥१४४॥
रोहिदास बाळ धांवे तिचे मागें । आवरीत अंगें राजा त्यासी ॥१४५॥
घेऊनियां येतों मातेचें दरुशन । विलोकी वदन तारामती ॥१४६॥
प्रेमपान्हा तेव्हां आला तिचे स्तनीं । पाजी त्यालागुर्नी बैसूनियां ॥१४७॥
पाहुनी सर्वांचें सद्नद अंतर । बोलतां उत्तर नये वाचे ॥१४८॥
नको करूं देवा मायबाळा तुटी । पाहावेना द्दष्टी कोणासी हें ॥१४९॥
काळ कौशिकासी बोले तारामती । ऐकावी विनंति एक ताता ॥१०५॥
घ्यावा रोहिदस करील हा सेवा । तुम्ही कृपार्णवा महाराजा ॥१५१॥
ऐकोनियां ऐसें विप्रासी तो बोले । काय याचें मोल सांगा स्वामी ॥१५२॥
अर्ध तुक हें घेऊं येचि क्षणीं । दिलें त्यालागुनी कौशिकानें ॥१५३॥
तारामती आणि रोहिदास बाळा । घेउनी दयाळ गेला तेव्हां ॥१५४॥
हाटवतीं उभा असे हरिश्चंद्र । आला तो महार वीरबाहू ॥१५५॥
ब्राह्मणासी पुसे काय याचें मोल । हेम दोन मोल घेऊं याचें ॥१५६॥
मानली हे गोष्टी डोंबाचिया चित्ता । घेतला हा आतां हरिश्चंद्र ॥१५७॥
विप्राचे चरणीं नृप ठेवी माथा । कृपा दयावंता असों द्यावी ॥१५८॥
घेउनी हरिश्चंद्र गेला आश्रमासी । सांगतो कांतेसी वीरवाहू ॥१५९॥
सांगा यासी काम आणिला चाकर । पाहुनी उत्तर करी कांता ॥१६०॥
कृश सकुमार आणिला कासया । काय द्रव्य वायां जात होतें ॥१६१॥
सांगती त्या काम डोंबाच्या कामिनी । जाय आणीं पाणी हरिश्चंद्रा ॥१६२॥
त्वरें करूनियां भरीं हे रांजण । दिला उचलुनी कुंभ हातीं ॥१६३॥
जळ आणावया गेला हरिश्चंद्र । मागें विश्वामित्रें काय केलें ॥१६४॥
छिद्र पाडियेलें रांजणाचे तळीं । कुंभ तयेवेळीं फुटिन्नला ॥१६५॥
ताडण करिती डोंबाच्या कामिनी । दिला उचलोनी दुजा कुंभ ॥१६६॥
दोन प्रहर त्यानें वाहिलें उदका । नसे थेंब एक रांजणांत ॥१६७॥
वीरबाहुनें त्या केलेंसे ताडण । दिलें तेव्हां धान्य कोरडें तें ॥१६८॥
दळूं कांडूं लागे करी सर्व धंदा । ध्यानीं त्या गोविंदा आठवीत ॥१६९॥
भागिरथीचे तीरीं करीत स्वयंपाक । आला तेव्हां एक विप्र तेथें ॥१७०॥
घालीं महाराजा मजा आतां अन्न । बैसला येऊन त्याजपाशीं ॥१७१॥
हरोश्चंद्रें त्यासी केला नमस्कार । बैसा क्षणभर स्वामी येथें ॥१७२॥
हरिश्चंद्रें केले दोन भाग अन्न । ब्राह्मणाकारणें दिला एक ॥१७३॥
खाऊनियां अन्न पाहे दुजाकडे । ठेवी तयापुढें हरिश्चंद्र ॥१७४॥
नित्यानित्य तेथें जेवीतसे विप्र । घडे निराहार हरिश्चंद्रा ॥१७५॥
शरीर झालें कृश अंगीं नसे शक्ति । तयासि बोलती वीरबाहू ॥१७६॥
स्मशानीं रक्षण करीं तूं हें आतां । अवश्य म्हणे ताता हरिश्चंद्र ॥१७७॥
म्हणसणखांबा नाम ठेविलें तयासी । राहे दिवसनिशीं स्मशानीं तो ॥१७८॥
द्रव्यावांचोनियां जाळों न देईं प्रेत । अहोरात्र ध्यात देवाजीशी ॥१७९॥
काळकौशिकाचे घरीं तरामती । वाढीतसे पंक्ति ब्राम्हाणींच्या ॥१८०॥
उत्तम स्वादिष्ट पवित्र तें अन्न । जेविती ब्राम्हाण आवडी प्रेमें ॥१८१॥
रोहिदास करी कौशिकाची सेवा । तुळसी पुष्पें दुर्वा आणितसे ॥१८२॥
फुलें तोडितसे रोहिदास बाळ । दंश केला व्याळें त्याजलागीं ॥१८३॥
सांगातीयांस तेव्हां बोले रोहिदास । सांगावा मातेस नमस्कार ॥१८४॥
नाशिवंत देह गेलासे विलया । नको शोक वांयां करूं याचा ॥१८५॥
वारंवार तिच्या संबोखावें मना । तुम्हांसी प्रार्थना हेचि माझी ॥१८६॥
ऐकोनि सांगाती करिती रुदन । सोडियेला प्राण रोहिदासें ॥१८७॥
पाकशाळेमाजी होती त्याची माता । श्रुत केली वार्ता सांगात्यांनीं ॥१८८॥
ऐकोनियां ऐसें चिंतावली मनीं । कांहो चक्रपाणी ऐसें केलें ॥१८९॥
आटोपोनि सर्व तेथील हा धंदा । निघाली हे शोधा बाळकाच्या ॥१९०॥
झालीसे यामिनी कांहीं न दिसे वाट । मोडताती कांटे पायांलागीं ॥१९१॥
नाहीं त्याची शुद्ध चालली धांवतां । लागलें तें प्रेत पायां तिच्या ॥१९२॥
ओळखूनि तिनें पिटिलें कपाळ । आलंगिला बाळ ह्रदयीं तिनें ॥१९३॥
दर्दरुनी तिचे स्तनीं आला पान्हा पाजूं आतां कोणा रोहिदासा ॥१९४॥
सखया रोहिदासा कां बा रुसलासी । टाकूनि गेलासि मजलागीं ॥१९५॥
पाहात मी होतें नित्य तुझें मुख । विसरलें दु:ख भ्रताराचें ॥१९६॥
घडी घडी माझा हरिसी तूं श्रम । फुटकें हें कर्म माझें देवा ॥१९७॥
काय घडले दोष कीं दैवाची मी हीन । हरपलीं रत्नें दोन माझीं ॥१९८॥
कंठूं आतां काळ कवणाचिये बळें । जाहलें हें निर्मूळ वंशाचें कीं ॥१९९॥
आकोशें करून ह्रदय पिटित । आले अकस्मात् विश्वामित्र ॥२००॥
सांगा बाई कैसें झालें वर्तमान । केलें हें श्रवण त्याजलागीं ॥२०१॥
नको करूं बाई शोक कांहीं आतां । ही समजेल वार्ता आतां डोंबा ॥२०२॥
द्रव्याविण तो हा जाळों नेदी प्रेत । नको करूं मात प्रगट ही ॥२०३॥
आणितों साहित्य अग्नि दे झडकरी । आली तेव्हां तिरीं भागिरथीच्या ॥२०४॥
पेटवूनि अग्नि करी ते रुदन । आला तो धांवून म्हाअणखांबा ॥२०५॥
न देतांना द्रव्य जाळिसी तूं प्रेत । मारीतसे हातें तिजलागीं ॥२०६॥
विखरूनि त्यानें दिला तेव्हां अग्नि । घालुनी जीवन विझविला ॥२०७॥
प्रेत घेऊनियां रडे तारामती । प्रारब्धाची गती कैसी देवा ॥२०८॥
सत्त्वाचा सागर राजा हरिश्चंद्र । त्याचा कीं हा पुत्र रोहिदास ॥२०९॥
अंतकाळीं यास ठाव अग्नि नेदी । स्पर्शला येऊन अनामिक ॥२१०॥
काय ऐसें कर्मीं लिहिलें विधीनें । झाल्या तिघां तीन वाटा देवा ॥२११॥
भ्रतार हरिश्चंद्र गेला कोणीकडे । दु:ख कोणापुढें सांगूं आतां ॥२१२॥
ऐकोनी हरिश्चंद्र खोंचला तो मनीं । आला तो धांवुनी तिजपाशीं ॥२१३॥
सांगे वर्तमान बोले गहिंवरून । करी निवेदन तारामती ॥२१४॥
सांगितला त्यासी सकळ वृत्तांत । ह्रदय पिटीत हरिश्चंद्र ॥२१५॥
येरी म्हाणे कोण सांग तूं हें आतां । श्रुत केली वार्ता मुळींहुनी ॥२१६॥
तुम्हां दोघां दिल्हें कौशिकाचे घरीं । दास्यत्व मी करीं डोंबाचें हें ॥२१७॥
म्हासणखांबा नांव ठेविलें हें त्यानें । करितों रक्षण म्हासणामाजी ॥२१८॥
अद्याप सेविलें नाहीं म्यां हें अन्न । शरीर कृश तेणें झालें माझें ॥२१९॥
ऐकोनियां दु:ख पडली विकळ । घेतला तो बाळ हरिश्चंद्र ॥२२०॥
सख्या रोहिदसा कं बा रुसलासी । टाकूनि गेलासी मजलागीं ॥२२१॥
मजपाशीं तुझें गुंतलेंसे मन । म्हाणुनी धांवून आलासी तूं ॥२२२॥
अंतकाळीं केल्या तिघांसही भेटी । दैवाचीं करंटीं आम्ही दोघें ॥२२३॥
कैसें झालें माझें ह्रदय पाषाण । दिलें म्यां लोटून तुजलागीं ॥२२४॥
जळोत हे हात जावो माझा प्राण । व्यर्थ हा वांचून काय आंता ॥२२५॥
आक्रोशें करुनी ह्रदय पिटीत । त्यासी संबोखीत तारामती ॥२२६॥
नका स्वामी शोक करूं कांहीं आतां । होतें जें संचिता झालें माझें ॥२२७॥
धन्यापाशीं आतां आज्ञा घ्या मागून । द्यावयासी अग्नि महाराजा ॥२२८॥
आज्ञा मागावया गेला हरिश्चंद्र । मागें विश्वामित्न काय करी ॥२२९॥
एकली तूं येथें लावीचें हें भय । देउळांत राहें क्षणभरी ॥२३०॥
ऐकोनि देउळीं गेली तारामती । निद्रा तयेप्रती लागलीसे ॥२३१॥
विश्वामित्र तेव्हां आले देउळांत । काढोनियां आर्त बाळकाची ॥२३२॥
रक्त मांस तिच्या लाविलें मुखासी । सांगत लोकां सि लाव आली ॥२३३॥
बाळ भक्षितसे देउळाभीतरीं । देखोनियं दुरी पळालों मी ॥२३४॥
धीट धीट लोक आंत प्रवेशोनि । बांधिली ते क्षणीं तारामती ॥२३५॥
श्रुत केली वार्ता गांवींच्या राजाला । तो म्हणे लावेला जीवें मारा ॥२३६॥
बोलाविला त्यानेम वीरबाहू डोंब । सांगतसे अंगें राजा त्यासी ॥२३७॥
चालविली तेव्हां भागिरथीचे तीरीं । प्राहती नरनारी द्दष्टीं तेव्हां ॥२३८॥
काळकौशिकाचे घरीं हे देखियेली । नाहीं समजली तेव्हां कोणा ॥२३९॥
एकमेकां ऐसें करिती उत्तर । आला तो महार वीरबाहु ॥२४०॥
,म्हसणखांबा त्यानें बोलाविला त्वरें । छेदीं इचें शिर आज्ञा केली ॥२४१॥
ओळखिली त्यानें तेव्हां तारामती । प्रारब्धाची गति कैसी देवा ॥२४२॥
घालियेलें तिसी भागिरथीचें स्नान । करीं तुं स्मरण देवाजीचें ॥२४३॥
काय इच्छा असेल माग तुझे मनीं । पुरवील चक्रपाणी तुझी आशा ॥२४४॥
स्वर्गीं सुरव्र बैसोनी विमानीं । पाहती नयनीं कवतुक ॥२४५॥
भ्रतार हरिश्चंद्र रोहिदास बाळ । मागता स्नेहाळ विश्वामित्न ॥२४६॥
श्रीगुरु वसिष्ठ कृपेचा सागर । असो त्याचा कर मस्तकीं हा ॥२४७॥
होंचि जन्मोजन्मीं दे गा नारायणा । नाहीं हे वास्ना आणिकांची ॥२४८॥
तारामती ह्मणे एक्या घायें हाणीं । लक्ष हें चरणीं वसिष्ठांच्या ॥२४९॥
उचलितां कर आले नारायण । धरी आलिंगून हरिश्चंद्रा ॥२५०॥
पितांबरधारि सगुण मेघ:शाम । योग्याचा विश्राम तोचि बाप ॥२५१॥
त्यानें कृपाद्दष्ठि विलोकिलें तिघां । पुढें असे उभा रोहिदास ॥२५२॥
विश्वामित्न तेव्हां संतोपले चित्तीं । आलिंगिलें प्रीति तिघांजणां ॥२५३॥
पुष्पवृष्टी केली स्वर्गीं सुरवरांनीं । धन्य त्रिभुवनीं कीर्ति ज्याची ॥२५४॥
श्रीगुरु वसिष्ठ आले तयेवेळां । सवें असे मेळा ऋषींचा तो ॥२५५॥
त्यानें आइलंगिलें तिघां कृपाद्दष्टि । धेनुवत्सा भेटी झाली जैसी ॥२५६॥
तिघांजणीं केला तेव्हां नमस्कार । प्रेम अश्रु नीर वाहे डोळां ॥२५७॥
ह्रदयी धरुनी आलिंगिलीं त्यानें । मायबाळ तान्हें न विसंबे ॥२५८॥
काळ तो कौशिक वीरबाहु डोंब । विमानीं श्रीरंगें बैसविलें ॥२५९॥
कोटी वरुषें तप विश्वामित्रें केलें । तें समग्र अर्पिलें हरिश्चंद्रा ॥२६०॥
समारंभें नेली अयोध्येसी तिघें । बैसविलीं अंगें राज्यास्थानीं ॥२६१॥
साठसह्स्र वरुषें राज्य करा सुखें । दिला हा स्वमुखें आशिर्वाद ॥२६२॥
सत्त्वधीर राजा सत्त्वाच्या ह्या कीर्ति । ऐकतांचि जाती दोष भंगा ॥२६३॥
नामदेव यासी लागली ती गोडी । वर्णितो आवडी गुण त्यांचे ॥२६४॥