तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥६१॥
अनासक्ति - बळें पार्था । ह्यांसी निर्दळी सर्वथा ॥५२६॥
भोग - सुखें होतां प्राप्त । चित्त होई ना मोहित ॥५२७॥
मज एकातें अंतरीं । विसंबे ना क्षणभरी ॥५२८॥
आत्मबोधें परिपूर्ण। तोचि स्तितप्रज्ञ जाण ॥५२९॥
वरीवरे जरी । सोडिले विषय । परि गोडी होय । अंतरांत ॥५३०॥
तरी साधकासी । साद्यन्त संसार । चुके ना साचार । धनंजया ॥५३१॥
अंशमात्र विष । तें हि होतें फार । कराया संहार । जीविताचा ॥५३२॥
येथें नाहीं पार्था । सर्वथा संशय । तैसा चि विषय । लेशमात्र ॥५३३॥
राहे जरी देखें । साधकाचे मनीं । तरी पूर्ण हानि । विवेकाची ॥५३४॥
ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ॥
सङ्गात्संजायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥६२॥
क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहत्स्मृतिविभ्रमः ।
स्मृतिभ्रंशाद्‍बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥६३॥
विषयांचें जरी । अंतरीं स्मरण । विरक्त हि जाण । लिप्त होय ॥५३५॥
होतां अंतरांत । आसक्तीचा जन्म । प्रकटतो काम । मूर्तिमंत ॥५३६॥
प्रकटतां काम । दिलें क्रोधें ठाण । आधीं चि गा जाण । तेथें पार्था ॥५३७॥
जेथें क्रोध तेथे । आला अविचार । स्वभावें साचार । धनंजया ॥५३८॥
चण्डवातें जैसी । विझे दीप - ज्योति । तैसी लोपे स्मृति । अविचारें ॥५३९॥
किंवा अस्तमानीं । रवि - प्रकाशातें । सर्वस्वीं ग्रासिते । रात्र जैसी ॥५४०॥
देखें साधकाची । तैसी होय स्थिति । सर्वथा ती स्मृति । लोपतां चि ॥५४१॥
मग अज्ञानांध । होवोनि केवळ । देखे तो सकळ । तमोव्याप्त ॥५४२॥
तेणें तयाचिया । बुद्धीलागीं पार्था । येई व्याकुळता । अंतरांत ॥५४३॥
देखें जन्मांधासी । पळावें लागावें । मग तें जैसें धावे । सैरावैरा ॥५४४॥
तैसें स्मृति । भ्रंशें । बुद्धीचें भ्रमण । चाले रात्रंदिन । धनुर्धरा ॥५४५॥
होतां सर्वथैव । बुद्धीचा गोंधळ । नासतें समूळ । ज्ञानजात ॥५४६॥
बुद्धि - नाशें होय । त्याची स्थिति तैसी । प्राण जातां जैसी । शरीराची ॥५४७॥
जैसा इंधनातें । लागोनि स्फुल्लिंग । भडकतां आग । विश्वा पुरे ॥५४८॥
तैसें विषयांचे । अल्प हि चिंतन । एवढें पतन । पाववितें ॥५४९॥
रागेद्वषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्वरन् ।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥६४॥
म्हणोनियां सर्व । विषय हे पार्था । सोडावे सर्वथा । मनानें चि ॥५५०॥
सोडितां विषय । स्वभावें निःशेष । मग प्रीतिद्वेष । दूर होती ॥५५१॥
आणिक हि पार्था एक । तुज सांगतसें ऐक ॥५५२॥
मग इंद्रियें दहा हि । सर्व विषयांचे ठायीं ॥५५३॥
जरी झालीं रममाण । तरी अलिप्त तो पूर्ण ॥५५४॥
जेथें प्रीति - द्वेष नाहीं । तेथें बाधक तें काई ? ॥५५५॥
सूर्य तैसा आकाशांत । असे राहिला अलिप्त ॥५५६॥
निज - किरणांच्या हातें । स्पर्शे सर्व हि जगातें ॥५५७॥
तरी त्यासी काय लागे । संग - दोष मज सांगें ॥५५८॥
तैसा जो का मनांतून । इंद्रियार्थी उदासीन ॥५५९॥
आत्मरसें परिपूर्ण । असे काम - क्रोध - हीन ॥५६०॥
विषयीं हि त्यासी कांहीं । आत्मरुपाविण नाहीं ॥५६१॥
मग विषय ते काई । कोणा बाधतील पाहीं ! ॥५६२॥
जरी जळीं बुडे जळ । ज्वाळेमाजीं जळे ज्वाळ ॥५६३॥
तरी संग - दोषें लिप्त । होय पूर्ण योग - युक्त ॥५६४॥
स्वयें सर्वरुप आहे । सर्व आत्मरुप पाहे ॥५६५॥
जाण अर्जुना निभ्रांत । तो चि स्थितप्रज्ञ संत ॥५६६॥
प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते ।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥६५॥
चित्त ज्याचें सर्वकाळ । राहे प्रसन्न निर्मळ ॥५६७॥
कैसीं स्पर्शतील तया । भव - दुःखें धनंजया ॥५६८॥
दिव्य अमृताची झरी । वाहे जयाचे अंतरीं ॥५६९॥
तया शिवे ना कल्पान्तीं । भूकतहानेची भीति ॥५७०॥
तैसें प्रसन्न हृदय । तरी दुःख कोठें काय ॥५७१॥
मग आपोआप पाहें । बुद्धि आत्मरुपीं राहे ॥५७२॥
जैसा निर्वातींचा दीप । कदा काळीं नेणे कंप ॥५७३॥
तैसा स्व - रुपीं निवांत । स्थितप्रज्ञ योग - युक्त ॥५७४॥
नास्ति बुद्धियुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
न चाभावयतः शान्तिशान्तस्य कुतः सुखम् ॥६६॥
बुद्धियोगाचा विचार । नाहीं अंतरीं साचार ॥५७५॥
तो चि गुंते भोग - पाशीं । श्वेतवाहना सर्वाशीं ॥५७६॥
तया बुद्धीची स्थिरता । नसे कधीं हि सर्वथा ॥५७७॥
चित्त रहावें निर्मळ । ऐसी नाहीं तळमळ ॥५७८॥
निश्चळत्वाची भावना । जरी मनातें शिवे ना ॥५७९॥
तरी अर्जुना तयासी । शांति लाभेल ती कैसी ॥५८०॥
आणि शांतीचा ओलावा । जया नरा नाहीं ठावा ॥५८१॥
तेथें सुख चुकोनि हि । प्रवेशे ना पार्था पाहीं ॥५८२॥
जैसा पातक्याच्या ठायीं । मोक्ष राहेना केव्हां हि ॥५८३॥
अग्निमाझारीं भाजलें । बीज जरी उगवलें ॥५८४॥
तरी असोनि अशांति । घडूं शके सुख - प्राप्ति ॥५८५॥
म्हणोनियां ऐक पार्था । मनाची जी चंचलता ॥५८६॥
तें चि सर्वस्व दुःखाचें । ऐसें जाणोनियां साचें ॥५८७॥
इंद्रियांतें आवरिलें । तरी सर्वथा तें भलें ॥५८८॥
इंन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते ।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥६७॥
जें जें सांगती इंद्रियें । तें तें करिती जे स्वयें ॥५८९॥
तरले ते ऐसें वाटे । तरी सर्वथा तें खोटें ॥५९०॥
पार्था , भोगसिंधु पार । नाहीं झाले ते साचार ॥५९१॥
तीर नावेनें गांठावें । तों चि वादळ सुटावें ॥५९२॥
मग चुकला अपाय । तो चि पुनरपि होय ॥५९३॥
तैसा असो ज्ञाता भला । जरी भोगाधीन झाला ॥५९४॥
जें जें आवडे इंद्रियां । तें तें तयां देवोनियां ॥५९५॥
कौतुकानें केले लाड । परी पुढें अवघड ॥५९६॥
साधनांत झाली चुकी । बुडाला तो भव - दुःख्हीं ॥५९७॥
तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥६८॥
जरी स्वभावतां जाण । होती इंद्रियें स्वाधीन ॥५९८॥
मग अर्जुना सार्थक । असे काय तें आणिक ॥५९९॥
जैसा हर्षला कासव । सोडी मोकळे अवयव ॥६००॥
इच्छावशें आवरोन । घेई आपुले आपण ॥६०१॥
तैसीं सर्व इंद्रियें तीं । ज्याच्या आज्ञेंत वागती ॥६०२॥
ज्याचीं इंद्रियें स्वाधीन । तो चि स्थितप्रज्ञ जाण ॥६०३॥
आतां आणिक हि एक । पार्था , सांगेन तें ऐक ॥६०४॥
पूर्ण - पुरुषाचें लक्षण । असे जें का अति गहन ॥६०५॥
या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥६९॥
लागलीसे झोंप जगा । असे तेथें चि जो जागा ॥६०६॥
जीवमात्र जेथें जागे । तेथें ज्यासी झोंप लागे ॥६०७॥
तो चि नित्य निरंतर । जाण पार्था मुनीश्वर ॥६०८॥
ऐसा जो का निरुपाधि । अर्जुना तो स्थिरबुद्धि ॥६०९॥
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥७०॥
आणिक हि एके परी । जार्णो येईल अवधारीं ॥६१०॥
जैसा सागर प्रशांत । असे पार्था अखंडित ॥६११॥
ओघ नद्यांचे समस्त । पूर्ण मिसळले त्यांत ॥६१२॥
तरी अल्प हि न वाढे । सोडि सीमा हें न घड ए॥६१३॥
किंवा येतां ग्रीष्मकाळ । नद्या आटल्या सकळ ॥६१४॥
परी सागराचे जळीं । नाहीं उणीव भासली ॥६१५॥
तैसी ऋद्धिसिद्धि येतां । बुद्धीलागीं अक्षोभता ॥६१६॥
आणि न हो त्यांची प्राप्ति । तरी न चळे धीरवृत्ति ॥६१७॥
सांर्गे सूर्यासी पांडवा । हवा दाखवाया दिवा ॥६१८॥
दिवा मालविला तरी । का तो कोंडेल अंधारीं ? ॥६१९॥
ऋद्धिसिद्धि तैशा परी । आली किंवा गेली तरी ॥६२०॥
नसे तयासी आठव । ऐसा बाणला स्वभाव ॥६२१॥
कीं तो निजान्तरीं पूर्ण । महासुखीं झाला मग्न ॥६२२॥
रम्य स्व - गृहा पाहोन । तुच्छ ज्यासी इंद्र - भुवन ॥६२३॥
त्यासी भिल्लाची झोंपडी । सांग पार्था कैसी ओढी ॥६२४॥
अमृतासी नांवे ठेवी । तो न जैसा कांजी सेवी ॥६२५॥
तैसा स्वानुभवी योगी । ऋद्धि - सिद्धीतें न भोगी ॥६२६॥
पार्था , नवल हें देख । तुच्छ जेथें स्वर्ग - सुख ॥६२७॥
तेथें ऋद्धि - सिद्धि गौण । मग पुसे त्यांसी कोण ॥६२८॥
विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्वरति निःस्पृहः ।
निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति ॥७१॥
ऐसा आत्मज्ञानें तुष्ट । ब्रह्मानन्दें परिपुष्ट ॥६२९॥
तो चि स्थितप्रज्ञ भला । जाण अर्जुना एकला ॥६३०॥
दूर करोनि मीपणा । सर्व सोडोनि कामना ॥६३१॥
स्वयें विश्व होवोनि तो । विश्वामाजीं वावरतो ॥६३२॥
एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैना प्राप्य विमुह्यति ।
स्थित्वा स्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मानिर्वाणमृच्छति ॥७२॥
इति श्रीमद्भगवद्भीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णर्जुनसंवादे सांख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥
ऐसा ब्रह्मभाव । अर्जुना निःसीम । भोगितां निष्काम । जाहले जे ॥६३३॥
परब्रह्म - पद । नित्य परिपूर्ण । पावले ते जाण । अनायासें ॥६३४॥
ज्ञानरुप होतां । रोधिते ना चित्ता । तयां व्याकुळता । देहान्तेंची ॥६३५॥
ती च ब्रह्मस्थिति । स्वमुखें श्रीपति । सांगे पार्थाप्रति । ऐकें राजा ॥६३६॥
संजय तो बोले । ऐसी कृष्ण - वाणी । ऐकोनियां मनीं । पार्थ म्हणे ॥६३७॥
आमुचिया काजा । आला युक्तिवाद । आता श्रीगोविंद । बोलिला जो ॥६३८॥
बुद्धियोग श्रेष्ठ । कर्ममात्र गौण । त्याज्य तीं म्हणोन । सर्व कर्मे ॥६३९॥
तरी आतां नको । मज झुंजावया । कासया हें वायां । घोर कर्म ॥६४०॥
ऐसा आशंकोन । आनंदें अर्जुन । आतां भला प्रश्न । विचारील ॥६४१॥
असे तो प्रसंग । सुरस सुंदर । धर्माचें आगर । सकळ हि ॥६४२॥
कीं तो विवेकाचा । अमृत - सागर । अनंत अपार । परिपूर्ण ॥६४३॥
सर्वज्ञांचा राजा । स्वयें कृष्णनाथ । संवादेल जेथ । अर्जुनाशीं ॥६४४॥
तीच कथा आतां । निवृत्तीचा दास । सांगे श्रोतयांस । ज्ञानदेव ॥६४५॥
इति श्री स्वामी स्वरुपानंदविरचित श्रीमत् अभंग - ज्ञानेश्वरी द्वितीयोऽध्यायः ।
हरये नमः । हरये नमः । हरये नमः । श्रीकृष्णार्पणमस्तु ।