यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् ।
नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥३१॥
ऐसें स्वयंसिद्ध । शुद्ध निर्विशेष । जें का यज्ञीं शेष । राहे ज्ञान ॥२६२॥
तें चि ब्रह्मश्रेष्ठ । सेविती पवित्र । अहं ब्रह्म ’ मंत्र । जपोनियां ॥२६३॥
उरे जें यज्ञान्तीं । ऐसें ज्ञानामृत । सेवोनि तें तृप्त । जाहले जे ॥२६४॥
त्यांसी अमृतत्व । लाभलें म्हणोन । अनायासें जाण । ब्रह्मप्राप्ति ॥२६५॥
जयां जन्मोनियां । संयमाग्निसेवा । घडे ना पांडवा । कदाकाळीं ॥२६६॥
तेविं जे का योग -। याग न करिती । वरी ना विरक्ति । तयांलागीं ॥२६७॥
पार्था नाहीं नीट । जयांचे ऐहिक । काय पारत्रिक । सांगूं त्यांचें ॥२६८॥
एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे ।
कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥३२॥
असो नानापरी । याग हे अनेक । सांगितले देख । तुजलागीं ॥२६९॥
तयांचें वर्णन । वेदांमाजीं चांग । केलें असे साङ्ग । सविस्तर ॥२७०॥
परी विस्ताराशीं । आम्हां काय काज । जाण ते कर्म -ज । सकळ हि ॥२७१॥
जाणतां यज्ञाचें । रहस्य हें पार्था । पावे ना सर्वथा । कर्मबंध ॥२७२॥
श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ज्ञानयज्ञः परंतप ।
सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥३३॥
नानाविध क्रिया । सांगितल्या ज्यांत । मूळ तें वेदांत । असे ज्यांचें ॥२७३॥
द्रव्य -यज्ञ ऐसें । तयांलागीं नांव । देती ते अपूर्व । स्वर्ग -सुख ॥२७४॥
परी सूर्यापुढें । नक्षत्रांचे तेज । लोपतें सहज । जैशा रीती ॥२७५॥
तैसे पार्था जाण । ज्ञानयज्ञाहून । सर्वथा ते गौण । द्रव्य -यज्ञ ॥२७६॥
परमात्मसुख -। निधान लाभावें । अखंड भोगावें । समाधान ॥२७७॥
म्हणोनियां योगी । जें का ज्ञानांजन । बैसले घालोन । नेत्रांमाजीं ॥२७८॥
धांवत्या कर्माचें । जें का प्राप्यस्थान । नैष्कर्म्याची खाण । दाखवी जें ॥२७९॥
आत्मप्राप्तीसाठीं । भुकेले जे होती । साधनें करिती । नानविध ॥२८०॥
तया साधनांची । सरे जेथें वाट । साधक संतुष्ट । होती जेथें ॥२८१॥
पांगुळली जेथें । कर्माची प्रवृत्ति । अंध झाली दृष्टि । तर्काची हि ॥२८२॥
जेणें इंद्रियासी । स्वभावें साचार । पडला विसर । विषयांचा ॥२८३॥
मनाचें हि जेथें । गेलें मनपण । बोलातें हि मौन । पडे जेथें ॥२८४॥
जयामाजीं ज्ञेय । प्रत्यक्ष तें भेटे । जेथें पांग फिटे । वैराग्याचा ॥२८५॥
विवेकाचा सोस । तुटोनियां जाय । आत्मप्राप्ति होय । अनायासें ॥२८६॥
तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया ।
उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ॥३४॥
बरवें तें ज्ञान । प्राप्त व्हावें ऐसी । उत्कंठा मानसीं । असे जरी ॥२८७॥
तरी सर्वभावें । भजावें संतांसी । माहेर ज्ञानासी । होती जे का ॥२८८॥
तेथें सेवा हा चि । दारवंठा जाण । करावा स्वाधीन । दास्यभावें ॥२८९॥
तन -मन -जीवें । चरणीं लागावें । दास्य तें करावें । नम्रपणें ॥२९०॥
विचारितां त्यांसी । मग अपेक्षित । तें चि कृपावंत । सांगतील ॥२९१॥
पार्था गुरुवाक्य । पडतां श्रवणीं । अखंड उन्मनी । आत्मबोधें ॥२९२॥
यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्ण्डव ।
येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यान्मन्यथो मयि ॥३५॥
गुरुवाक्योदयें । चित्त मग होय । निःशंक निर्भय । ब्रह्माऐसें ॥२९३॥
तिये वेळीं पार्था । सर्व भूतजात । आपणांसहित । अखंडित ॥२९४॥
माझिया स्वरुपीं । देखसी तत्त्वतां । गुरुकृपें होतां । ज्ञानोदय ॥२९५॥
ज्ञानाचा प्रकाश । पडतां चि देख । मोहाचा काळोख । नष्ट होय ॥२९६॥
अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः ।
सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं संतरिष्यसि ॥३६॥
पापाचें आगर । भ्रांतीचा सागर । होसी तूम डोंगर । व्यामोहाचा ॥२९७॥
तरी ज्ञानापुढें । तुच्छ तें सकळ । ऐसें ज्ञान -बळ । निर्मळ हें ॥२९८॥
श्रेष्ठ निराकार । आत्म -स्वरुपाचा । कवडसा साचा । विश्व -भ्रम ॥२९९॥
तो चि जेणें ज्ञानें । विरोनियां जाय । तेथें राहे काय । मनोमळ ॥३००॥
साशंकता येथें । सर्वथा वाईत । नाहीं जगीं श्रेष्ठ । ज्ञानाऐसें ॥३०१॥
यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन ।
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥३७॥
पार्था त्रिभुवन । पेटतां सकळ । गगनीं जी धूळ । उधळते ॥३०२॥
प्रळय -काळींच्या । वावटाळीपुढें । ती हि जेथें उडे । क्षणार्धांत ॥३०३॥
तेथें क्षणमात्र । बापुडा तो ढग । टिकेल का सांग । धनुर्धरा ॥३०४॥
किंवा पवनाच्या । क्षोभें भडकून । टाकितो जाळून । पाण्यातें हि ॥३०५॥
ऐसा प्रळयाग्नि । तृणें काष्ठें काय । दडपला जाय । लेशमात्र ॥३०६॥
न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते ।
तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥३८॥
म्हणोनि असो हें । न घडे कल्पान्तीं । दिसे विसंगति । पाहतां चि ॥३०७॥
तरी तेथें ज्ञाना -। सारिखें पावन । दुजें नाहीं जाण । निःसंदेह ॥३०८॥
चैतन्यासमान । नाहीं च आणिक । तैसें ज्ञान देख । सर्वोत्तम ॥३०९॥
तेजीं भास्कराच्या । कसासी लागेल । जरी जळांतील । प्रतिबिंब ॥३१०॥
किंवा मुठीमाजीं । मावेल आकाश । जातां धरायास । तयालागीं ॥३११॥
ना तरी पृथ्वीचा । करावया तोल । आणिक भूगोल । जरी होय ॥३१२॥
तरी च सर्वथा । घडेल उपमा । पार्था सर्वोत्तमा । ज्ञानासी ह्या ॥३१३॥
नाना परी ऐसा । करितां विचार । आणि वारंवार । निर्धारितां ॥३१४॥
ज्ञानाचें पावित्र्य । ज्ञानीं च तें मात्र । अर्जुना अन्यत्र । नसे कोठें ॥३१५॥
अमृताची रुची । अमृतासमान । उपमावें ज्ञान । ज्ञानाशीं च ॥३१६॥
बोलोनि अधिक । आतां धनंजया । कां गा वेळ वायां । दवडावा ॥३१७॥
ऐकोनि हें वाक्य । मग म्हणे पार्थ । बोलणें यथार्थ । तुझें देवा ॥३१८॥
परी तें चि ज्ञान । आकळावें कैसें । पुसावें जों ऐसें । धनंजयें ॥३१९॥
तों चि जाणोनियां । त्याचें मनोगत । देव भगवंत । काय बोले ॥३२०॥
म्हणे मी सांगेन । ज्ञानाचें साधन । आतां अवधान । देई पार्था ॥३२१॥
श्रद्धावॉंल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः ।
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥३९॥
निजानंदी गोडी । लागली म्हणोन । विटे जो संपूर्ण । विषयांसी ॥३२२॥
जयाचिया ठायीं । इंद्रियांसी मान । नसे चि गा जाण । सर्वथैव ॥३२३॥
देई ना जो मनीं । वासनेसी थार । प्रकृति -व्यापार । नेघे माथां ॥३२४॥
स्वरुप -श्रद्धेचा । घेवोनि संभोग । होय जो का साङ्ग । सुखरुप ॥३२५॥
तया तें चि ज्ञान । येतें धुंडाळीत । पार्था होतें प्राप्त । निश्चयें चि ॥३२६॥
जया ज्ञानामाजीं । शांति अखंडित । राहे ओतप्रोत । भरोनियां ॥३२७॥
अंतरीं तें ज्ञान । होतां चि सुस्थिर । शांतीचा अंकुर । फुटे तेथें ॥३२८॥
आणि आत्मबोध -। विस्तार बहुत । होतसे प्रकट । धनुर्धरा ॥३२९॥
मग पाहे तेथें । तयालागीं देख । शान्ति -सुख एक । निर्धारितां ॥३३०॥
ज्ञानबीजाचा हा । वाढता विस्तार । सांगतां अपार । असो आतां ॥३३१॥
अज्ञश्वाश्रद्दधानश्व संशयात्मा विनश्यति ।
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥४०॥
स्वरुप -ज्ञानाची । नसे गोडी कांहीं । जयाचिया ठायीं । धनुर्धरा ॥३३२॥
काय म्हणूं तरी । तयाचें तें जिणें । त्याहून मरणें । तें हि भलें ॥३३३॥
असावें एखादें । जैसें ओस गेह । किंवा जैसा देह । प्राणाविण ॥३३४॥
तैसें ज्ञानहीन । तयाचें जीवन । शून्यवत् जाण । भ्रांतियुक्त ॥३३५॥
नसे तरी नसो । आत्मज्ञानप्राप्ति । परी आस्था चित्तीं । वसे जरी ॥३३६॥
तरी तेथें ज्ञान -। प्राप्तीचा ओलावा । संभवेल जीवा । कदाकाळीं ॥३३७॥
ज्ञान तें राहो च । परी त्याची आस्था । ती हि नसे पार्था । ज्याच्या चित्तीं ॥३३८॥
तो तरी निभ्रांत । सांपडला येथ । सर्वथा आगींत । संशयाच्या ॥३३९॥
अमृत हि परी । नावडे तें देख । ऐसें अरोचक । पडे जेव्हां ॥३४०॥
तेव्हां कळों येतें । सहजें चि जाण । रोकडें मरण । आलें ऐसें ॥३४१॥
तैसा भोगसुखीं । रंगोनियां जाय । धरी ना जो सोय । ज्ञानाची ह्या ॥३४२॥
ऐसा मदोन्मत्त । संशयें तो ग्रस्त । जाहला निभ्रांत । ऐसें मानीं ॥३४३॥
सांपडतां मग । ऐसा संशयांत । तयाचा निभ्रांत । नाश होय ॥३४४॥
इह -परलोकीं । नाहीं तया सुख । धनंजया देख । लेशमात्र ॥३४५॥
कळे ना शीतोष्ण । होतां सन्निपात । वन्हि -चंद्रिकेंत । भेद नाहीं ॥३४६॥
संशयें जो तैसा । ग्रासिला सर्वथा । नोळखे तो पार्था । हिताहित ॥३४७॥
चांगलें -वाईट । नोळखे कांहीं च । मिथ्या आणि साच । एक मानी ॥३४८॥
जैसी जन्मांधासी । दिनरात्रीं नाहीं । तैसें नेणे कांहीं । संशयात्मा ॥३४९॥
योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसांछिन्नसंशयम् ।
आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय ॥४१॥
संशयापासोनि । म्हणोनि आणिक । नाहीं विनाशक । घोर पाप ॥३५०॥
ह्या चि लागीं तोडीं । घातक हा पाश । जिंकोनियां ह्यास । सर्वाआधीं ॥३५१॥
जेथें असे पार्था । ज्ञानाचा अभाव । तेथें ह्यासी ठाव । राहावया ॥३५२॥
अज्ञानाचा गाढ । पडतां अंधार । वाढे अनिवार । मानसीं हा ॥३५३॥
म्हणोनि श्रद्धेची । सांपडे ना वाट । पार्था घनदाट । अंधारीं त्या ॥३५४॥
हृदयासहित । ग्रासितां बुद्धीतें । संशयें कोंदाटे । लोकत्रय ॥३५५॥
तस्मादज्ञानसंभूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः ।
छित्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥४२॥
इति श्रीमद्भगवद्भीतासूपानिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥
ऐसा बळजोर । घोर हा संशय । जिंकाया उपाय । तो चि एक ॥३५६॥
तीक्ष्ण ज्ञान -खड्‌ग । जरी हाता आलें । तरे कार्य झालें । स्वभावें चि ॥३५७॥
तीव्र ज्ञानखड्‌गें । तेणें हा संपूर्ण । नष्ट होतो जाण । धनंजया ॥३५८॥
संशय -निरास । होतां मनोमळ । सहज सकळ । नाश पावे ॥३५९॥
म्हणोनि संशय । जो हा अंतरींचा । निरास तयाचा । करोनियां ॥३६०॥
आतां धनुर्धरा । ऊठ तूं सत्वर । सर्वथा स्वीकार । धैर्यवृत्ति ॥३६१॥
सर्वज्ञांचा बाप । जो का ज्ञानदीप । होवोनि सकृप । बोले ऐसें ॥३६२॥
संजय तो म्हणे । धृतराष्ट्रप्रति । वृत्तांत्त हा चित्तीं । घेई राया ॥३६३॥
असो , श्रीकृष्णाचे । ऐकोनि हे बोल । पार्थ विचारील । प्रश्न भला ॥३६४॥
जो का पूर्वापर -। संबंध पाहोन । समय जाणोन । असे केला ॥३६५॥
तो चि कथाभाग । आतां सुसंगत । जाईल साद्यन्त । सांगितला ॥३६६॥
नाना भावार्थाचा । असे जो का कोष । रसाचा उत्कर्ष । सर्वा परी ॥३६७॥
टाकावे आठ हि । रस ओवाळून । ऐसी शोभा जाण । असे ज्याची ॥३६८॥
तेवि जगामाजीं । स्थान विश्रांतीचें । असे जो बुद्धीचें । सज्जनांच्या ॥३६९॥
अपूर्व तो शांत -। रस प्रकटेल । जेथे , ऐसे बोल । मराठी हे ॥३७०॥
ऐका सावधान । महार्णवाहून । होती जे गहन । अर्थपूर्ण ॥३७१॥
जरी सूर्यबिंब । बचकेएवढें । प्रकाशा थोकडें । लोकत्रय ॥३७२॥
देखा बोलाची ह्या । तैसी व्यापकता । येईल सर्वथा । प्रत्ययासी ॥३७३॥
किंवा जैसा जो जो । जी जी इच्छा धरी । ती ती पूर्ण करी । कल्पवृक्ष ॥३७४॥
तैसा चि हा बोल । जाणावा व्यापक । तरी द्यावें एक । अवधान ॥३७५॥
असो काय फार । आपणां सांगावें । सर्व हि स्वभावें । जाणतसां ॥३७६॥
करावें श्रवण । देवोनियां चित्त । हीच माझी येथ । विनवणी ॥३७७॥
सद्‍गुणी कुलीन । रुपवती नारी । आणि त्या हि वरी । पतिव्रता ॥३७८॥
तैसी सालंकृत । कवित्वरचना । शांतरसें जाणा । शोभतसे ॥३७९॥
आधींच साखर । आवडे बहुत । ती च औषधांत । जरी जोडे ॥३८०॥
तरी सेवूं नये । कां तें वारंवार । सर्वथा साचार । आवडीनें ॥३८१॥
देखा मलयाद्री -। वरोनि वहात । मंद सुगंधित । येतां वायु ॥३८२॥
जोडला तयासी । अमृताचा स्वाद । आणि मधु नाद। दैवयोगें ॥३८३॥
तरी सर्वागातें । स्पर्शे शांतवील । स्वादें तोषवील । जिह्रेलागीं ॥३८४॥
नादें कर्णौद्रिया -। कडोनि साचार । सुखें धन्योद्धार । काढवील ॥३८५॥
तैसें गीतार्थाचें । घडतां श्रवण । तृप्ति परिपूर्ण । कानालागीं ॥३८६॥
आणि अनायासें । संसाराचें दुःख । लोपेल निःशंक । आमोलाग्र ॥३८७॥
जरी मंत्रानें च । होय वैरी ठार । वायां का कटयार । बाळगावी ॥३८८॥
दूधसाखरेनें । जाय जरी रोग । सेवावा कां मग । कडूनिब ॥३८९॥
तैसें मनालागीं । रोधिल्यावांचोन । दुःख दिल्यावीण । इंद्रियांतें ॥३९०॥
येथें अनायासें । लाभतें निर्वाण । घडतां श्रवण । एकलें चि ॥३९१॥
म्हणोनि प्रसन्न । ठेवोनियां मन । ऐका सावधान । गीतार्थ हा ॥३९२॥
ऐसी विज्ञापना । करी श्रोतयांस । निवृत्तीचा दास । ज्ञानदेव ॥३९३॥
इति श्री स्वामी स्वरुपानंदविरचित श्रीमत् अभंग -ज्ञानेश्वरी चतुर्थोऽध्यायः ।
हरये नमः । हरये नमः । हरये नमः । श्रीकृष्णार्पणमस्तु ।