चार आर्यसत्यांचे स्पष्टीकरण
जगात दु:ख आहे हे कोणालाही नाकबूल करता येत नाही, परंतु जो तो आपले दु:ख कसे नष्ट होईल याच विचारात असतो. त्याचा परिणाम असा होतो की, दुसर्‍याचा घातपात करून देखील प्रत्येकजण आपण सुखी होऊ इच्छितो त्या जे हिंसक असून बुद्धिमान असतात ते पुढारी बनतात व इतरांना त्याचे ताबेदार व्हावे लागते. हिंसक बुद्धीमुळे ह्या पुढार्‍यांत देखील एकोपा राहत नाही. आणि त्यांना सगळ्यांत जास्त हिंसक आणि बुद्धिमान पुढार्‍याला आपला राजा करून त्यांच्या तंत्राने वागणे भाग पडते. राजाला आपले राज्य दुसरा राजा घेईल असे भय वाटते. आणि त्याच्या सुरक्षितपणासाठी तो यज्ञयाग करून अनेक प्राण्यांचे बळी देतो. अशा प्रकारची मनुष्यांना आणि इतर प्राण्यांना उपद्रवकारक समाजरचना नष्ट करून तिच्या जागी दुसरी हितसुखकर संघटना उभारावयाची असेल तर प्रत्येकाला आपले आणि इतरांचे दु:ख एक आहे. अशी जाणीव झाली पाहिजे आणि म्हणूनच बुद्ध भगवंताने पहिल्या आर्यसत्यात सर्वसाधारण दु:खाचा समावेश केला.
जन्मजरामरणादिक सर्वसाधारण दु:ख श्रमणांना मान्य होते, इतकेच नव्हे तर त्या दु:खाचा नाश करण्यासाठीच यांची तपश्चर्या असे. परंतु दु:खाचे कारण कोणते, यासंबंधी त्यांचा मतभेद होता. कोणी म्हणत दु:ख आत्म्याने उत्पन्न केले (सयंकतं दुक्खं) दुसरे म्हणत दु:ख पराने उत्पन्न केले (परकंतं दुक्खं), तिसरे म्हणत काही अंशी आत्म्याने आणि काही अंशी पराने दु:ख उत्पन्न केले (सयंकतं चं परंकतं च दुक्खं) आणि चवथे म्हणत दु:ख आत्म्याने किंवा पराने उत्पन्न केले नसून आकस्मिक आहे. (असयंकारं अपरंकरं अधिच्चसमुप्पन्न दुक्खं).*
यात पहिल्या प्रकारचे श्रमण म्हटले म्हणजे निर्ग्रन्थ (जैन) वगैरे होत. पूर्वजन्मी आत्म्याने पाप केल्यामुळे दु:ख उत्पन्न झाले असे ते समजत आणि त्याच्या परिहारार्थ देहदंडन करून आत्म्याला कष्टावीत. दुसर्‍या प्रकारचे श्रमण सांख्यासारखे होते. ते जड प्रकृतीमुळे दु:ख उत्पन्न झाले असे मानीत आणि आत्म्याला प्रकृतीच्या तडाक्यातून सोडविण्यासाठी खडतर तप करीत. तिसर्‍या प्रकारचे श्रमण आत्मा आणि प्रकृति मिळून दु:ख उत्पन्न करतात असे प्रतिपादीत आणि आत्म्याला त्यातून सोडविण्यासाठी देहदंडन करीत चवथ्या प्रकारचे श्रमण दु:ख आकस्मिक समजत असल्यामुळे अक्रियवादाकडे झुकत. अशा रीतीने श्रमण एक तर निष्फल तपश्चर्या करीत किंवा निष्क्रिय बनत. बहुजनसमाजाला त्याचा फारच थोडा उपयोग होई.
दु:खाचे खरे कारण आत्मा किंवा प्रकृति नसून मनुष्याची तृष्णा आहे हे प्रथमत: बुद्ध भगवंताने दाखवून दिले. पूर्वजन्मीच्या आणि ह्या जन्मीच्या तृष्णेमुळेच सर्व दु:ख उत्पन्न होते. तृष्णा कोठून आली हा प्रश्न निरर्थक आहे ती जोपर्यंत असेल तोपर्यंत दु:ख उत्पन्न होणारच. हे दुसरे आर्यसत्य.
तृष्णेचा नाश करण्यानेच मनुष्य दु:खांतून मुक्त होतो, हे तिसरे आर्यसत्य. आणि तृष्णानाशाचा उपाय म्हटला म्हणजे दोन अंताच्या मधून जाणारा आर्य अष्टांगिक मार्ग हे चवथे आर्यसत्य.
जगात दु:ख आहे हे कोणालाही नाकबूल करता येत नाही, परंतु जो तो आपले दु:ख कसे नष्ट होईल याच विचारात असतो. त्याचा परिणाम असा होतो की, दुसर्‍याचा घातपात करून देखील प्रत्येकजण आपण सुखी होऊ इच्छितो त्या जे हिंसक असून बुद्धिमान असतात ते पुढारी बनतात व इतरांना त्याचे ताबेदार व्हावे लागते. हिंसक बुद्धीमुळे ह्या पुढार्‍यांत देखील एकोपा राहत नाही. आणि त्यांना सगळ्यांत जास्त हिंसक आणि बुद्धिमान पुढार्‍याला आपला राजा करून त्यांच्या तंत्राने वागणे भाग पडते. राजाला आपले राज्य दुसरा राजा घेईल असे भय वाटते. आणि त्याच्या सुरक्षितपणासाठी तो यज्ञयाग करून अनेक प्राण्यांचे बळी देतो. अशा प्रकारची मनुष्यांना आणि इतर प्राण्यांना उपद्रवकारक समाजरचना नष्ट करून तिच्या जागी दुसरी हितसुखकर संघटना उभारावयाची असेल तर प्रत्येकाला आपले आणि इतरांचे दु:ख एक आहे. अशी जाणीव झाली पाहिजे आणि म्हणूनच बुद्ध भगवंताने पहिल्या आर्यसत्यात सर्वसाधारण दु:खाचा समावेश केला.
जन्मजरामरणादिक सर्वसाधारण दु:ख श्रमणांना मान्य होते, इतकेच नव्हे तर त्या दु:खाचा नाश करण्यासाठीच यांची तपश्चर्या असे. परंतु दु:खाचे कारण कोणते, यासंबंधी त्यांचा मतभेद होता. कोणी म्हणत दु:ख आत्म्याने उत्पन्न केले (सयंकतं दुक्खं) दुसरे म्हणत दु:ख पराने उत्पन्न केले (परकंतं दुक्खं), तिसरे म्हणत काही अंशी आत्म्याने आणि काही अंशी पराने दु:ख उत्पन्न केले (सयंकतं चं परंकतं च दुक्खं) आणि चवथे म्हणत दु:ख आत्म्याने किंवा पराने उत्पन्न केले नसून आकस्मिक आहे. (असयंकारं अपरंकरं अधिच्चसमुप्पन्न दुक्खं).*
यात पहिल्या प्रकारचे श्रमण म्हटले म्हणजे निर्ग्रन्थ (जैन) वगैरे होत. पूर्वजन्मी आत्म्याने पाप केल्यामुळे दु:ख उत्पन्न झाले असे ते समजत आणि त्याच्या परिहारार्थ देहदंडन करून आत्म्याला कष्टावीत. दुसर्‍या प्रकारचे श्रमण सांख्यासारखे होते. ते जड प्रकृतीमुळे दु:ख उत्पन्न झाले असे मानीत आणि आत्म्याला प्रकृतीच्या तडाक्यातून सोडविण्यासाठी खडतर तप करीत. तिसर्‍या प्रकारचे श्रमण आत्मा आणि प्रकृति मिळून दु:ख उत्पन्न करतात असे प्रतिपादीत आणि आत्म्याला त्यातून सोडविण्यासाठी देहदंडन करीत चवथ्या प्रकारचे श्रमण दु:ख आकस्मिक समजत असल्यामुळे अक्रियवादाकडे झुकत. अशा रीतीने श्रमण एक तर निष्फल तपश्चर्या करीत किंवा निष्क्रिय बनत. बहुजनसमाजाला त्याचा फारच थोडा उपयोग होई.
दु:खाचे खरे कारण आत्मा किंवा प्रकृति नसून मनुष्याची तृष्णा आहे हे प्रथमत: बुद्ध भगवंताने दाखवून दिले. पूर्वजन्मीच्या आणि ह्या जन्मीच्या तृष्णेमुळेच सर्व दु:ख उत्पन्न होते. तृष्णा कोठून आली हा प्रश्न निरर्थक आहे ती जोपर्यंत असेल तोपर्यंत दु:ख उत्पन्न होणारच. हे दुसरे आर्यसत्य.
तृष्णेचा नाश करण्यानेच मनुष्य दु:खांतून मुक्त होतो, हे तिसरे आर्यसत्य. आणि तृष्णानाशाचा उपाय म्हटला म्हणजे दोन अंताच्या मधून जाणारा आर्य अष्टांगिक मार्ग हे चवथे आर्यसत्य.