बुद्धसमकालीं ब्राह्मणांपेक्षा श्रमणांचें (परिव्राजकांचें) महत्त्व अधिकाधिक वाढत चाललें होतें, हें पुढील प्रकरणावरून स्पष्ट दिसून येईल. या श्रमणांचा गणसत्ताक राज्यांविषयीं आदर होता. कारण, अशा राज्यांतून यज्ञयागांना कोणी विचारीत नसे. तथापि अध्यात्मचिंतनांत गुंतून गेल्यामुळे राजकीय बाबतींत विचार करून या गणसत्ताक राज्यांची सुधारणा कशी करतां येईल, ह्याचा मार्ग शोधून काढण्याला त्यांना अवकाशच नव्हता. जें कांही चाललें आहे ते अपरिहार्य असावें, अशी त्यांची समजूत झाली होती असें दिसतें.
गणराजांसंबंधाने बुद्धाचा आदर स्पष्ट दिसतो. वज्जींना त्याने उन्नतीचे सात नियम घालून दिल्याचा उल्लेख वर आलाच आहे. परंतु त्याने देखील या जुन्या राज्यघटनेंतून नवीन सुव्यवस्थित घटना कशी तयार करतां येईल यासंबंधाने आपले विचार प्रकट केल्याचे दिसून येत नाही. गणराजांपैकी एखाद्या राजाने जर जुलूम केला, तर इतर राजांनी एकवट होऊन त्याला आळा घालावा ? किंवा या सर्वच गणराजांना लोकांनी वेळोवेळीं निवडून देऊन त्यांच्यावर आपला दाब ठेवावा ? इत्यादि विचार बौद्धवाङ्‌मयांत कोठेच सापडत नाहीत.
बुद्धाच्या अनुयायांनी तर गणसत्ताक राज्यांची कल्पना निखालस सोडून दिली. दीघनिकायांत नमुनेदार राज्यपद्धति दर्शविणारीं चक्कवत्तिसुत्त आणि महासुदस्सनसुत्त अशीं दोन सुत्तें आहेत. त्यांत चक्रवर्ती राजाचें महत्त्व अतिशयोक्तिपूर्वक वर्णिलें आहे. ब्राह्मणांच्या सम्राटामध्ये आणि या चक्रवर्तीमध्ये फरक एवढाच की, पहिला सामान्य जनतेची काळजी न करतां पुष्कळ यज्ञयाग करून ब्राह्मणांची तेवढी काळजी घेतो, आणि दुसरा सर्व जनतेला न्यायाने वागवून सुखी करण्यांत दक्ष असतो. राज्यांत शांतता स्थापित झाल्याबरोबर तो लोकांना उपदेश करतो की,
पाणो न हन्तबो, अदिन्नं नादातब्बं, कामेसु मिच्छा न चरितब्बा, मुसा न भासितब्बा, मज्जं न पातब्बं ।
'प्राण्याची हत्त्या करूं नये, चोरी करूं नये, व्यभिचार करूं नये, खोटें बोलूं नये, दारू पिऊं नये.'
म्हणजे बौद्ध गृहस्थांचे जे पांच शीलनियम आहेत, त्यांचे पालन करण्यास हे चक्रवर्ती राजे उपदेश करीत असत. एवंच, ब्राह्मणांच्या दृष्टीने काय, किंवा बुद्धाच्या अनुयायांच्या दृष्टीने काय, एकसत्ताक राज्यपद्धतीच चांगली ठरली. तत्त्चाचा फरक नसून तपशिलाचा तेवढा फरक राहिला.
परंतु खुद्द गौतम बोधिसत्त्वावर गणसत्ताक राज्यपद्धतीचा चांगला परिणाम झाला होता. संघाची रचना बुद्धाने गणसत्ताक राज्यांच्या राज्यपद्धतीवरूनच केली असली पाहिजे. यास्तव या गणसत्ताक राज्यांची मिळणारी अल्पस्वल्प माहिती विशेष महत्त्वाची वाटते.
गणराजांसंबंधाने बुद्धाचा आदर स्पष्ट दिसतो. वज्जींना त्याने उन्नतीचे सात नियम घालून दिल्याचा उल्लेख वर आलाच आहे. परंतु त्याने देखील या जुन्या राज्यघटनेंतून नवीन सुव्यवस्थित घटना कशी तयार करतां येईल यासंबंधाने आपले विचार प्रकट केल्याचे दिसून येत नाही. गणराजांपैकी एखाद्या राजाने जर जुलूम केला, तर इतर राजांनी एकवट होऊन त्याला आळा घालावा ? किंवा या सर्वच गणराजांना लोकांनी वेळोवेळीं निवडून देऊन त्यांच्यावर आपला दाब ठेवावा ? इत्यादि विचार बौद्धवाङ्‌मयांत कोठेच सापडत नाहीत.
बुद्धाच्या अनुयायांनी तर गणसत्ताक राज्यांची कल्पना निखालस सोडून दिली. दीघनिकायांत नमुनेदार राज्यपद्धति दर्शविणारीं चक्कवत्तिसुत्त आणि महासुदस्सनसुत्त अशीं दोन सुत्तें आहेत. त्यांत चक्रवर्ती राजाचें महत्त्व अतिशयोक्तिपूर्वक वर्णिलें आहे. ब्राह्मणांच्या सम्राटामध्ये आणि या चक्रवर्तीमध्ये फरक एवढाच की, पहिला सामान्य जनतेची काळजी न करतां पुष्कळ यज्ञयाग करून ब्राह्मणांची तेवढी काळजी घेतो, आणि दुसरा सर्व जनतेला न्यायाने वागवून सुखी करण्यांत दक्ष असतो. राज्यांत शांतता स्थापित झाल्याबरोबर तो लोकांना उपदेश करतो की,
पाणो न हन्तबो, अदिन्नं नादातब्बं, कामेसु मिच्छा न चरितब्बा, मुसा न भासितब्बा, मज्जं न पातब्बं ।
'प्राण्याची हत्त्या करूं नये, चोरी करूं नये, व्यभिचार करूं नये, खोटें बोलूं नये, दारू पिऊं नये.'
म्हणजे बौद्ध गृहस्थांचे जे पांच शीलनियम आहेत, त्यांचे पालन करण्यास हे चक्रवर्ती राजे उपदेश करीत असत. एवंच, ब्राह्मणांच्या दृष्टीने काय, किंवा बुद्धाच्या अनुयायांच्या दृष्टीने काय, एकसत्ताक राज्यपद्धतीच चांगली ठरली. तत्त्चाचा फरक नसून तपशिलाचा तेवढा फरक राहिला.
परंतु खुद्द गौतम बोधिसत्त्वावर गणसत्ताक राज्यपद्धतीचा चांगला परिणाम झाला होता. संघाची रचना बुद्धाने गणसत्ताक राज्यांच्या राज्यपद्धतीवरूनच केली असली पाहिजे. यास्तव या गणसत्ताक राज्यांची मिळणारी अल्पस्वल्प माहिती विशेष महत्त्वाची वाटते.