स्वत:ला जे ज्ञान मिळाले ते जगासमोर मांडावे की न मांडावे, याचा निश्चय बुद्धांच्या मनात होईना. धर्मग्रंथ सांगतात, की ब्रह्मदेवाने सत्यप्रसार करण्याची त्यांना प्रार्थना केली. याचा अर्थ इतकाच, की जगत्संन्यास, जगत्संचार याविषयी त्यांच्या मनात झगडा चालला होता. शेवटी जग सोडून न जाता जगातच वावर’ असा त्यांच्या अंतरात्म्याने निर्णय दिला. ‘अमरत्वाची द्वारे उघडी आहेत; ऐकायला ज्यांना कान आहेत त्यांनी श्रद्धा दाखवावी.’ असे उद्घोषून जगत्संचारार्थ ते निघाले. दु:खी दुनियेला नवप्रकाश देण्यासाठी ते बाहेर पडले. उपदेश करणे सोपे असते; परंतु तेवढेच करुन ते थांबले नाहीत. मनुष्याने जसे जगावे असे त्यांना वाटत होते, तसे ते स्वत: जगात होते, तदनुरुप त्यांचे वर्तन होते. त्यांचा उपदेश व त्यांचा प्रत्यक्ष आचार यात विसंगती नव्हती. ते स्वत: भिक्षू बनले. दारिद्रय, अप्रियता, विरोध, इत्यादी गोष्टींना त्यांनी स्वीकारले. सर्व एकटे सहन करीत ते सर्वत्र संचार करु लागले. आपला संदेश देऊ लागले. तपश्र्चर्येच्या काळी जे त्यांचे पाच अनुयायी होते त्यांना त्यांनी प्रथम हे नवज्ञान दिले हे पाचही जण नवीन मताचे झाले आणि नंतर जेथे अर्वाचीन सारनाथ आहे तेथे बुद्ध गेले. सारनाथ येथे तपोवन होते प्राण्यांची हत्या करण्यास तेथे बंदी होती. त्या तपोवनात तपोधनास राहायची परवानगी होती. अशा या पवित्र स्थानी गौतम बुद्धांनी आपले पहिले प्रकट प्रवचन केले. शिष्य वाढू लागले. तीन महिन्यांत साठ शिष्य मिळाले. बुद्धांचा आवडता शिष्य आनंद या साठ शिष्यांतच होता. बुद्धांच्या सर्व परिभ्रमणात हा आनंद सदैव त्यांच्याबरोबर असे. एके दिवशी बुद्ध आपल्या शिष्यांना म्हणाले, “आता तुम्ही सर्वत्र बहुजनसमाजाच्या कल्याणासाठी हिंडा. येथून बाहेर पडा. जगाविषयी मनात सहानुभूती व करुणा बाळगून देवाच्या व मानवांच्या हितार्थ, कल्याणार्थ प्रयत्न करा. एकाच दिशेने सारे नका जाऊ. प्रत्येकाने निरनिराळ्या दिशेस जावे. जी शिकवण आरंभी, मध्ये व अंती सारखीच भव्य व दिव्य आहे, ती शिकवण जगाला द्या. जी शिकवण वाच्यार्थाने व लक्ष्यार्थाने केवळ कल्याणमय अशी आहे, खरोखर उदात्त अशी आहे, ती तुम्ही जगाला द्या. पावित्र्याने पूरित अशा विशुद्ध व निर्दोष जीवनाची घोषणा करा; सुफलित अशा कृतार्थ जीवनाची घोषणा करा. जा.”