ज्ञानेश्वरी Dnyaneshwari

शा.श. १२१२, अर्थात इ.स. १२९०, साली प्रवरातीरी असणार्‍या नेवासे या गावातील मंदिरात एक खांबाला टेकून भगवद्गीतेवर ज्ञानेश्वरांनी जे भाष्य केले त्यालाच ज्ञानेश्वरी किंवा भावार्थदीपिका म्हटले जाते. सर्वसामान्यांसाठी असणारा गीतेवरील ज्ञानेश्वरांचा हा टीकाग्रंथ मराठीतील सर्वश्रेष्ठ ग्रंथ आहे. मराठीतील गोडवा अन्य भाषिकांना कळावा या उद्देशाने संस्कृत(गीर्वाण), हिंदी भाषा, कन्नड, तामिळ, इंग्रजीबरोबरच २१ निरनिराळ्या भाषांमध्ये ज्ञानेश्वरी भाषांतरित झाली असून ते भाषांतरित॰ छापील ग्रंथ उपलब्ध आहेत.


समारोप

ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ।

श्रीएकनाथकृत चिरंजीवपद (सार्थ)

(साधकांस धोक्याची सूचना )

(ओव्या) चिरंजीवपद पावावयासी । अधिकार कैसा साधकासी ।

किंचित् बोलूं निश्च्येंसीं । कळावयासी साधकां ॥१॥

येथें मुख्य पाहिजे अनुताप । त्या अनुतापाचें कैसें रुप ।

नित्य मरण जाणे समीप । न मनी अल्प देहसुख ॥२॥

म्हणे नरदेह किमर्थ निर्मिला । तो मीं विषयस्वार्थीं लाविला ।

थिता परमार्थ हातिंचा गेला । करी वहिला विचार हा ॥३॥

ऐसा अनुताप नित्य वाहतां । तंव वैराग्य ये तयाच्या हाता ।

त्या वैराग्याची कथा । ऐक आतां सांगेन ॥४॥

तें वैराग्य बहुतां परी । आहे गा हें अवधारीं ।

सात्त्विक-राजस-तामस त्रिप्रकारीं । योगीश्वरीं बोलिजे ॥५॥

नाहीं वेदविधि आचार । नेणे सत्कर्म साचार ।

कर्मधर्मीं भ्रष्टाकार । तो अपवित्र ’तामस’ ॥६॥

त्याग केला पूज्यतेकारणें । सत्संग सोडूनि पूजा घेणें ।

शिष्यममता धरोनि राहणें । तें जाणणें ’राजस’ ॥७॥

हें वैराग्य राजस तामस । तें न मानेच संतांस ।

तेणें न भेटे कृष्ण परेश । अनर्थास मूळ तें ॥८॥

आतां वैराग्य शुद्ध ’सात्त्विक’ । जें मी जगद्वंद्य मानी यदुनायक ।

तें तूं सविस्तर ऐक । मनीं निष्टंक बैसावया ॥९॥

भागेच्छा विषयक । ते तो साडी सकळिक ।

प्रारब्धें प्राप्त होतां देख । तेथोनि निष्टंक अंग काढी ॥१०॥

कां जे विषय पांच आहेती । ते अवश्य साधकां नाडिती ।

म्हणोनि लागों नेदी प्रीती । कवणे रीतीं ऐक पां ॥११॥

जेणें धरिला शुद्ध परमार्थ । त्यासी जनमान हा अनर्थ ।

तेणें वाढे विषयस्वार्थ । ऐक नेमस्त विचार हा ॥१२॥

वैराग्य पुरुष देखोनी । त्याची स्तुति करिती जनीं ।

एक सन्मानें करोनी । पूजेलागोनि पैं नेती ॥१३॥

त्याचें वैराग्य कोमळ कंटक । नेट न धरीच निष्टंक ।

देखोनि मानस्तुति अलोलिक । भुलला देख पैं तेथें ॥१४॥

जनस्तुति लागे मधुर । म्हणती उद्धरावया हा हरीचा अवतार ।

आम्हांलागीं जाहला स्थिर । तेणें तो धरी फार ’शब्दगोडी’ ॥१५॥

हा पांच विषयांमाजीं प्रथम । ’शब्द’ विषयसंभ्रम ।

मग ’स्पर्श’ विषय सुगम । उपक्रम तो ऐसा ॥१६॥

नाना मृदु आसनें घालिती । विचित्र पर्यंक निद्रेपती ।

नरनारी शुश्रूषा करिती । तेणें धरी प्रीती स्पर्शाची ॥१७॥

’रुप’ विषय कैसा गोंवीं । वस्त्रें भूषणें देती बरवीं ।

सौंदर्य करी जीवीं । देहीं भावी श्लाघ्यता ॥१८॥

रुप विषय ऐसा जडला । ’रस’ विषय कैसा झोंबला ।

जें जें आवडे तयाला । त्या त्या पदार्थाला अर्पिती ॥१९॥

ते रसगोडीकरितां । घडी न विसंबे धरी ममता ।

मग ’गंध’ विषय ओढिता । होय तत्त्वतां त्या कैसा ॥२०॥

आवडे सुमन चंदन । बुका केशर विलेपन ।

ऐसे पांचही विषय जाण । जडले संपूर्ण सन्मानें ॥२१॥

मग जे जे जन वंदिती । तेचि त्याची निंदा करिती ।

परी अनुताप नुपजे चित्तीं । ममता निश्चितीं पूजकांची ॥२२॥

म्हणाल ’विवेकी जो आहे । त्यासी जनमान करील काये’ ।

हें बोलणें मूर्खाचें पाहें । जया चाड आहे मानाची ॥२३॥

ज्ञात्यांसी प्रारब्धगतीं । मान झाला तरी नेघों न म्हणती ।

परी तेथेंच गुंतोनि न राहती । उदास होती तत्काळ ॥२४॥

यापरी साधकाच्या चित्ता । मानगोडी न संडे सर्वथा ।

जरी कृपा उपजेल भगवंता । तरी होय मागुता विरक्त ॥२५॥

तो विरक्त कैसा म्हणाल । जो मानलें सांडी स्थळ ।

सत्संगीं राहे निश्चळ । न करी तळमळ मानाची ॥२६॥

मांडीना स्वतंत्र फड । म्हणे अंगा येईल अहंता वाड ।

धरुनि जीविकेची चाड । न बोले गोड मनधरणीं ॥२७॥

नावडे प्रपंच-जनीं बैसणें । नावडे कोणासी बोलणें ।

नावडे योग्यता मिरवणें । बरवें खाणें नावडे ॥२८॥

नावडे लौकीक परवडी । नावडती लेणीं लुगडीं ।

नावडे परान्नगोडी । द्रव्यजोडी नावडे ॥२९॥

नावडे स्त्रियांत बैसणें । नावडे स्त्रियांतें पाहणें ।

नावडे स्त्रियांचें रगडणें । त्यांचें बोलणें नावडे ॥३०॥

नको नको स्त्रियांचा सांगात । नको नको स्त्रियांचा एकांत ।

नको नको स्त्रियांचा परमार्थ । करिती आघात पुरुषासी ॥३१॥

म्हाणाल ’गृहस्थ साधकें । स्त्री सांडोन जावें कें’ ।

येच अर्थीं उत्तर निकें । ऐक आतां सांगेन ॥३२॥

तरी स्वस्त्रियेवांचोनी । नातळावी अन्य कामिनी ।

कोणे स्त्रियेसी संनिधवाणी । आश्रयो झणीं न द्यावा ॥३३॥

स्वस्त्रीसही कार्यापुरतें । बोलावें स्पर्शावें निरुतें ।

परी आसक्त होऊनियां तेथें । सर्वथा चित्तें नसावें ॥३४॥

नरनारी शुश्रूषा करिती । भक्ति ममता उपजविती ।

परी शुद्ध जो परमार्थीं । तो स्त्रियांचे संगतीं न बैसे ॥३५॥

अखंड एकांतीं बैसणें । प्रमदासंगें न राहणें ।

जो निसंग निरभिमानें । त्यापें बैसणें सर्वदा ॥३६॥

कुटुंब-आहाराकारणें । अकल्पित न मिळे तरी कोरान्न करणें ।

ऐसे स्थितीं जें वर्तणें । तें जाणणें शुद्ध वैराग्य ॥३७॥

ऐसी स्थिती नाहीं ज्यासी । तंव कृष्णप्राप्ती कैंची त्यासी ।

यालागीं कृष्णभक्तांसी । ऐसी स्थिती असावी ॥३८॥

या स्थितीवेगळा जाण । कृष्णीं मिळूं पाहे तो अज्ञान ।

तो सकळ मूर्खांचें अधिष्ठान । लटिकें तरी आण देवाची ॥३९॥

हें बोलणें माझिये मतीचें । नव्हे नव्हेचि गा साचें ।

कृष्णें सांगितलें उद्धवा हिताचें । तें मी साचें बोलिलों ॥४०॥

साच न मानी ज्याचें मन । तो विकल्पें न पावे कृष्णचरण ।

माझें काय जाईल जाण । मी तों बोलोन उतराई ॥४१॥

साधावया वैराग्य ज्ञान । मनुष्यदेहीं करावा प्रयत्‍न ।

सांगे एका जनार्दन । आणीक यत्‍न असेना ॥४२॥

ॐ तत्सत्-श्रीगोपाळकृष्णार्पणमस्तु॥